Հունիսի 13-ին Իսրայելը մի շարք օդային հարվածներ սանձազերծեց Իրանի դեմ, իրականացնելով այսպես կոչված «Արթնացող առյուծը օպերացիան»: Ուժի այս ցուցադրումը լրջորեն թեժացրեց երկու երկրների միջեւ հարաբերությունների առկա լարվածությունը, որի հետեւանքում մի քանի օր շարունակվեցին օդային փոխադարձ հարվածները:
Հունիսի 18-ի դրությամբ Իսրայելը ավելի քան 400 բալիստիկական հրթիռներ եւ հարյուրավոր ԱԹՍ-եր (UAVs) էր արձակել: Իսրայելի կառավարությունը պնդում է, որ հարվածները «կանխարգելիչ» բնույթ ունեին՝ անմիջական, անխուսափելի սպառնալիքի առաջքն առնելու համար, որովհետեւ «Թեհրանն արդեն ի վիճակի էր ստեղծելու միջուկային ռումբեր»: Իսրայելին հաջողվեց հարվածել Իրանի ավելի քան 100 գլխավոր թիրախներ, որոնց թվում նաեւ «Նաթանզ» միջուկային տեղանքն ու Սպահանի միջուկային ուսումնասիրությունների կենտրոնը եւ սպանել մեծ թվով ռազմական ավագ հրամանատարներ եւ գիտնականներ:
Թեժացումը հետեւանք էր ՄԱԿ-ի միջուկային հետազոտությունների հանձնաժողովի զեկույցի, որ նշում էր, թե «Իրանը է՛լ ավելի է մեծացրել ուրանի հարստացման իր պաշարները` հասցնելով այն միջուկային զենք ունենալու մակարդակին»:
Միաժամանակ, Թրամփի վարչակազմը փորձում էր խաղաղ գործարք կնքել Իրանի հետ, բայց բանակցությունների մի քանի հանդիպումներից հետո այն ձախողվեց: Սոցցանցերում իր հատուկ «Truth» հարթակում, Թրամփը Իրանին 60 օրվա վերջնաժամկետ էր ներկայացրել կնքելու գործարքը, եւ գուցե պատահական զուգադիպություն չէր, որ օդային հարվածները տեղի ունեցան հենց 61-րդ օրը:
Չնայած սկզբնական շրջանում Մ. Նահանգների, կառավարությունը ժխտում էր իր ներգրավվածությունը հարձակումներին, այդուհանդերձ նա էր, որ Իրանին զգուշացրել էր ոչ մի գործողություն չձեռնարկել ամերիկյան զինված ուժերի դեմ: Իսկ Թրամփը հայտարարել էր, որ Մ. Նահանգների զինված ուժերը իրենց ամբողջ հզորությամբ կհարվածեն Իրանին այնպիսի մակարդակով, որ երբեւէ տեսնված չէ»: «G7-ի» ղեկավարները նույնպես արտահայտել էին իրենց զորակցությունը Իսրայելին, նշելով, որ «Իսրայելը իրավունք ունի պաշտպանվելու»: Ներկա դրությամբ հռետորաբանությունը բոլոր կողմերից չափազանց սուր է: Իրանը խոստանում է մեծ անակնկալ մատուցել: Անակնկալ, որ աշխարհը կհիշի դարեր շարունակ, իսկ Մ. Նահանգների նախագահը Իրանից պահանջում է հանձնվել «առանց նախապայմանների»:
Հակամարտության այս իրավիճակից տուժող երկրների թվում է Հայաստանը, որի համար տեղի ունեցածը բազմաթիվ մարտահրավերների առաջ է կանգնեցրել երկիրը ինչպես անվտանգության, այնպես էլ տնտեսության եւ ժողովրդագրական ոլորտների առումներով: Չմոռանանք նաեւ, որ այս ամենին զուգահեռ Ադրբեջանն ու Թուրքիան Հայաստանի սահմանակից Նախիջեւանում համատեղ զորավարժություններ են անցկացնում: Համաձայն Ադրբեջանի պաշտպանության նախարարության զեկույցի, դրանց ընթացքում «տանկեր, հրետանային, սաբոտաժային եւ օդային պաշտպանության միավորներ կատարելու են ամենատարբեր ու բարդ հանձնարարություններ»: Սա անշուշտ ահազանգող երեւույթ է, հաշվի առնելով, որ 2020 թվի հուլիս-օգոստոս ամիսներին, հենց նախքան Արցախի եւ Հայաստանի դեմ նախաձեռնված լայնածավալ պատերազմը, այդ նույն վայրում Ադրբեջանը դարձյալ զորավարժություններ էր անցկացրել Թուրքիայի մասնակցությամբ:
Ադրբեջանը նաեւ շարունակում է արծարծել «Զանգեզուրի միջանցքի» հարցը: Ադրբեջանի նախագահի օգնական Հիքմեթ Հաջիեւը հունիսի 14-ին Չեխիայում կայացած «GLOBSEC 2025» ֆորումի ընթացքում, պատասխանելով Հայաստանի «Խաղաղության խաչմերուկ» նախաձեռնության վերաբերյալ հարցին, պահանջեց, որ այդ միջանցքը բացվի: Հաշվի առնելով, որ միջանցքի բացմանն ընդդիմացող միակ պետությունը` Իրանը, այժմ գտնվում է ծանր վիճակում, հնարավոր չի լինելու հավանաբար հակադրվել այդ պահանջին:
Ադրբեջանն ու Թուրքիան պարզապես օգտվելու են տարածաշրջանի ներկա իրավիճակից: Սրան հավելյալ Հայաստանում Մ. Նահանգների դեսպանատունը զգուշացրել է զսպվածություն գործադրել եւ խուսափել գտնվելուց իրանական որոշ կառույցների (ինչպիսիք են, օրինակ, Երեւանում Իրանի դեսպանատունը, Սյունիքում Իրանի հյուպատոսրաանը, Կապույտ մզկիթը Երեւանում եւ Իրանի առեւտրային կենտրոնը) տեղանքներում:
Հայաստանի տնտեսությունը նույնպես լուրջ խնդիրների առաջ է կանգնած: Ներկայիս բազմաթիվ բեռնափոխադրամիջոցներ Բանդար Աբբաս նավահանգստում եւ որոշ մայրուղիներում անշարժացել են` չկարողանալով հատել սահմանը, խոչընդոտելով ոչ միայն արտահանման եւ ներմուծման հնարավորությունները, այլեւ Իրանի տարածքով տրանզիտային երթեւեկությունների շարժը:
Նախագահ Թրամփի «Ամեն ոք պետք է դուրս գա Թեհրանից» հայտարարությունից հետո բազմաթիվ իրանցիներ փախուստի են դիմել, եւ Հայաստանը լինելով սահմանակից երկիր, որոշել են այնտեղ ապաստանել: Հայաստանի Սյունիքի շրջանին լուրջ վտանգ է սպառնում, քանի որ հնարավոր է մեծ թվով թուրքախոս փախստականներ Հյուսիսային Իրանից մտնեն Սյունիք: Ներկայիս մարդկանց եւ փոխադրամիջոցների մոտ երկու կմ երկարությամբ կուտակումներ են գոյացել սահմանում, որտեղ տաքսու ծառայություններից օգտվելը հասել է մինչեւ 350 դոլարի:
Եթե կացությունը դիտարկենք աշխարհաքաղաքական տեսանկյունից, Մ. Նահանգներ-Իրան բանակցությունները, որոնք տապալվեցին հակամարտության հետեւանքում, անկասկած կարող էին համաձայնության հասնելու դեպքում դրական ելք ապահովել Հայաստանի համար: Նույնը կարելի է ասել Մ. Նահանգներ-Ռուսաստան հարաբերությունների մասին, որտեղ նույնպես շոշափելի առաջընթաց չի նկատվում: Սրանք հույժ կարեւոր գործընթացներ էին Հայաստանի համար: Դրանց ձախողումը եւ Ռուսաստանի ու Իրանի դիրքերի թուլացումը եւ նրանց ազդեցության ոլորտների նվազումը Հարավային Կովկասում, հատկապես Մ. Նահանգների պասիվ կեցվածքի պայմաններում, զգալիորեն խախտում է տարածաշրջանի առանց այն էլ ուժային փխրուն հավասարակշռությունը, թույլ տալով, որ Թուրքիան է՛լ ավելի ազդեցիկ դերակատարություն ստանձնի Հարավային Կովկասում եւ առաջ տանի իր շահերը Ադրբեջանի աջակցությամբ: Այդ շահերի թվում է նաեւ Զանգեզուրի միջանցքը, որը ոչ միայն Ադրբեջանն է միացնելու Թուրքիային, այլեւ դուռ է բացելու դեպի ավելի ընդարձակ թյուրքական աշխարհը:
ՍՈՒՐԵՆ Ա. ՍԱՐԳՍՅԱՆ
Միջազգայնագետ, ԱՄն արտաքին քաղաքականության փորձագետ
Անգլ. բնագրից թարգմանեց` ՀԱԿՈԲ ԾՈՒԼԻԿՅԱՆԸ
(Արմինյն Միրոր-Սփեքթեյթր)
