Հիշելով ՌՈՄԱՆՈՍ ՄԵԼԻՔՅԱՆԻՆ
(01.10.1883-30.03.1935)
Դուրսը կես մետր ձյուն կար, ես ու Կոստիան քայլում էինք դեպի թատրոն: Մեր դեմքերը ցրտից սառել էին, վերջապես հասանք: Հուզմունքից սիրտս կարծես այլեւս չէր բաբախում:
Համերգավարը սպասում էր: Մեզ տեսնելուն պես մոտենում է, ձեռքս համբուրում, վերցնում է վերարկուս ու ինչպես միշտ նայում աչքերիս մեջ ու ասում:
– Ընկեր Զարյան, ձեր հերթն է:
Ես տատանվում եմ, նա անմիջապես նկատում է հուզմունքս: Ես դեռ հուզված եմ:
Ուրե՞մն:
Ապա իր երկու մեծ ձեռքերի ափերը դնում է իմ ուսերին եւ երեխայի նման նուրբ հրում դեպի բեմ: Այլեւս փախչելու տեղ չունեմ, զգում եմ որ խուճապի մեջ եմ, աչքերս դաշնամուր են փնտրում: Ահավասիկ գտա, սպասում էր ինձ: Ծափահարությունները ծովի պես ինձ շրջապատում են, մարմինս դողում է: Հանդիսատեսի առաջ խոնարհվում ու շնորհակալություն եմ հայտնում ջերմ ընդունելության համար: Վերջապես նստում եմ դաշնամուրի առջեւ ու միայն հիմա ինձ հանդարտ եմ զգում: Սկսում եմ Դոմենիկո Ձիպոլիի երաժշտական հատվածով, ապա անցնում Բենեդետո Մարչելոյին, հետո Ժան Ֆիլիպ Ռամոյին, Ֆրանսուա Կուպերինին, Ալեսանդրո Սկառլատիին, հետո չորրորդ, հինգերորդ կոմպոզիտորի ստեղծագործություններին:
Երաժշտությունը այնքան էր ինձ գրավել, որ հանդիսատեսին չէի տեսնում: Ամբողջ պատրաստված ծրագիրը մինչեւ վերջ մեկ շնչով նվագեցի: Վերջացնելուն պես, վեր եմ կենում ու հեռանում բեմից, իսկ ունկնդիրները բղավում էին:
-Ընկեր Զարյան, Ընկեր Զարյան …
-Բիս, բիս,- գոչում էին:
-Բրավո բիս, բիս, եւս մեկ անգամ նվագեցե՛ք, նվագեցե՛ք…
Սկսում եմ Բախ նվագել: Հուզմունքից զգում եմ դեմքիս ջերմությունը: Համերգը վերջանալուն պես Կոստիան գալիս է, ձեռքս բռնում ու ասում:
-Սիրելիս, մեծ հաջողություն ունեցար, քո դաշնամուրի կատարումները խորը եւ գեղեցիկ էին: Գիտե՞ս, որ սրահում ներկա էին նաեւ Թիֆլիսից եկած բազմաթիվ հանդիսատեսներ:
Գալիս է Ռոմանոս Մելիքյանը՝ Երեւանի Կոնսերվատորիայի իմ տնօրենը, ձեռքս համբուրում, նայում է ինձ խորը հայացքով ու ասում:
-Բրավո, դու փոքր հայուհի Վանդա Լանդովսկայան ես:
-Ի՞նչ:
-Այո, այո,- ասաց նա:
Մեզ է միանում մեր սիրելի պրոֆեսոր Անժուղը, կլոր ակնոցներով, առանց մի խոսք ասելով մեզ տուն է ուղեկցում: Լուռ քայլում էինք սպիտակ ձյան վրա, որը մեր քայլերի ծանրությունից հալվում էր:
Հաջորդ օրը Կոնսերվատորիայում տնօրենի գրասեղանի վրա մի լրագիր եմ տեսնում, չկարողանալով հաղթահարել հետաքրքրությունս՝ վերցնում եմ ու սկսում կարդալ:
-Երեկ երեկոյան քաղաքային թատրոնում տեղի ունեցավ Երեւանի Երաժշտական դպրոցի առաջին համերգը: Եզակի կատարումով հանդես եկավ ընկեր Զարյանը, որը վերջերս է եկել մեզ մոտ արտասահմանից, եւ այլն, եւ այլն… Սրտիս մեջ մի վառվող նետ զգացի: Հանկարծ նկատում եմ, որ տնօրենը գալիս է, արագ քայլերով անմիջապես գնում եմ դեպի իմ դասարան, ուր ինձ էին սպասում 30 աշակերտներ «Երաժշտության տեսություն եւ սոլֆեջիո» դասընթացի համար: Մի քիչ հետո նա գալիս է եւ ձեռքի իր երկար մատներով դուռը հանդարտ բացում, նայում է ինձ, բարեւում, ժպտում եւ դուռը փակում իր հետեւից:
Այս գովելի արձագանքներից հետո, ինձ հետ սկսեցին վատ վարվել, հատկապես տնօրենի ընկերներից մեկը` մի անհույս սոպրանո: Կոստիայի դպրոցական նախկին ընկերը՝ երաժշտության տարեց մի պրոֆեսոր, իմ միակ բարեկամն էր` պրոֆեսոր Անժուղից հետո: Նա ինձ ասաց:
-Լսեք, սիրելի տիկին Զարյան, ուշադրություն մի դարձրեք ձեր կոլեգաների խոսքերին, նրանց վարք ու ձեւին, դուք տքնաջան աշխատեք երկրորդ համերգի պատրաստման վրա, բայց սովորեք ասել «ընկեր», դա շատ կարեւոր է մեր սովետական հանրապետությունում: Շատ ցավալի է, որ դուք ռուսերեն չեք խոսում: Այս երկու հանգամանքները անչափ կարեւոր են մեր ռեժիմի համար: Պետք է աշխատեք հարմարվել, այլապես միշտ թշնամիներ կունենաք:
-Սիրելի Նալբանդյան, նկատել եմ, որ Ռուսաստանից եկած մտավորականները միայն ռուսերեն են խոսում, իսկ ժողովուրդը մեր մայրենի հայերենն է օգտագործում ու այս ամենը՝ Հայաստանում գտնվելով հանդերձ:
-Իրավունք ունեք, բայց մեր մտավորականները, որոնք ուսանել են ռուս կամ գերմանական համալսարաններում, մի քիչ սնոբ են, հետո՝ սա մի երեւույթ է, որ մնացել է ռուսական գերիշխանությունից:
-Ես դա շատ լավ տեսնում եմ եւ խոստովանում եմ, որ անչափ նեղվում եմ, քանզի ինձ օտար են համարում իմ հայրենիքում:
ԿՈՍՏԱՆ ԶԱՐՅԱՆ
Հատված գրողի առաջին կնոջ` Թագուհի Շահնազարյանի անտիպ օրագրից, Երեւան, 1922թ
Ֆրանսերենից թարգմանեց Անաիս Զարյանը
Լուսանկարում` Կոստան Զարյան եւ տիկինը` Թագուհի Շահնազարյանը, Միլան, 1912