Շահխաթայի
Ի՞նչ է նշանակում «Շահխաթայի», եւ ո՞րն է դրա կապը աշուղական երգարվեստի հետ: Սայաթ-Նովան իր ստեղծագործություններում ի՞նչ իմաստով է օգտագործել «Շահխաթայի» բառը:
«Լրաբեր հասարակական գիտությունների» քառամսյա հանդեսում լույս տեսած Ի. Միրզոյանի «Սայաթ-Նովայի խաղերում օգտագործված մի շարք օտարազգի բառերի մեկնաբանման փորձ» խորագրով հոդվածում, տարբեր գրություններով հանդիպող («շախայի», «շախաթայի», «շահխաթաի») եզրույթը ներկայացված է որպես անմեկնելի բառ:
Հոդվածագիրը ենթադրում է, որ «շահխաթայի» բառի տակ երգիչը հասկացել Է որոշակի մարդու, օրինակ՝ իր գյոզալին:
Սայաթնովագիտության հիմնադիր Գեւորգ Ախվերդյանն այդ բառի մեկնաբանման հարցի մեջ շատ չի խորացել եւ ենթադրել է, որ «շահխաթային» երգի եղանակ է:
Սայաթ-նովային նվիրված մի շարք ուսումնասիրությունների հեղինակ Մ. Հասրաթյանի համոզմամբ, «բառը համանիշ Է աստծո կամ ինչ-որ բարձր ոգու գաղափարին»:
«Սայաթ-Նովա» ուսումնասիրությունը գրելիս, Պարույր Սեւակը հերքում է Մուշեղ Նարյանի առաջադրած վարկածը՝ կապված Ապոլլոն-Կարապետ-Շահխաթայի «աստվածներին» հույն, հայ եւ պարսիկ ժողովուրդների երգ-երաժշտության աստված համարելու հետ եւ բացելով սխալ մեկնաբանման պատճառ դարձած «Շատ սիրուն իս, շահխաթայի ասողին խար չիս անի» տաղի մի շարք գաղտնիքներ՝ հավաստում-ապացուցում է, որ «շահխաթային» ոչ թե երգ-երաժշտության աստված է, այլ պարսից Սեֆյան թագավորական հարստության հիմնադիր Շահ Իսմայիլը:
Վաստակաշատ սայաթնովագետ Հենրիկ Բախչինյանը «շահխաթային» աշուղական երգի տեսակ է համարել:
Սայաթ-Նովայի հայերեն խաղերին նվիրված մի շարք բառաքննական աշխատությունների հեղինակ, թեհրանաբնակ ճարտակագետ Վարդգես Զարգարյանի կարծիքով, «շահխաթային» նախերգանք է՝ ի նշան Շահ Իսմայիլ Խաթայիի կրոնամիստիկական ուղղվածությանը ցուցաբերվող աշուղի հավատարմության: Իսկ Շահ Իսմայիլի կրոնամիստիկական ուղղվածությունը, ինչպես գիտենք, «սուֆիզմի» գաղափարախոսությունն է, որը ծագել է 8-րդ դարում Արաբական խալիֆայության մշակութային կենտրոններում՝ Բաղդադում, Բասրայում եւ Քուֆայում, եւ կրել է բուդդայականության, նեոպլատոնականության, քրիստոնեության եւ զրադաշտականության ազդեցությունը:
Իրանի մշակութային ազդեցությունը կրող տարածքներում աշուղների ներշնչանքի աղբյուր հանդիսացող սուֆիզմի որոշակի ուղղվածության զարգացմանը մեծ նպաստ է բերել «Շահխաթայի» կեղծանվամբ հանդես եկող Սեֆեւիների հարստության հիմնադիր Շահ Իսմայիլ առաջինը:
Նրա գրչին է պատկանում Yurek sozler (Սրտաբուխ խոսքեր) կամ «Խաթայիի բանաստեղծությունների ժողովածու» գիրքը, որի նախերգանքի կատարմանը ձգտում էին Արեւելքի աշուղները:
Ըստ այդմ, «Շահխաթայի ասողին խար չիս անի» արտահայտությունը նշանակում է, «Շահխաթայի» կատարողին հնարավոր չէ քննադատել ու խարանել, քանի որ եթե աշուղն ի վիճակի է կատարել «Շահխաթայիի» նախերգանքը, ուրեմն նա կարող է ձգտել կատարելությանը: Այսպիսով, ինչպես Վ. Զարգարյանն է իրավացիորեն հավաստում, «Շահխաթային» նախերգանք է: Եվ եթե երաժիշտը կարողանում է սահուն կերպով անցում կատարել նախերգանքից դեպի աշուղի էքսպրոմտ ստեղծագործությանը, ուրեմն նա արդեն վարպետ կատարող է:
Ահա եւ թուրքերեն նախերգանքի առաջին բեյթը՝
Օ փարի քիմ, բու ջահանդա հուսնունուն համթասի յոխ,
Սարվ-ի ռաանանուն օնուն թաք կամաթ օ բալասի յոխ:
Հայերեն բառացի թարգմանությամբ՝
Ով է այդ փերին՝ նրա պես գեղուհի աշխարհում չկա,
Նրա սլացիկ նոճու պես հասակից ոչ ոք չունի:
Ի դեպ, Թուրքիայի ժամանակակից պատմագրությունն այսօր ջանք չի խնայում՝ ապացուցելու, որ Շահ Իսմայիլը եւ ընդհանրապես՝ սեֆեւիների դինաստիան թուրքական ծագում ունեն:
Պատմագիտության հետ աղերս չունեցող այս հիպոթեզը մերժելու համար ընդամենը պետք է ուշադիր նայել իտալացի գեղանկարիչ ու ճանապարհորդ Cristofano di Papi dell՛Altissimo-ի վրձնած Շահ Իսմայիլի դիմանկարին՝ համոզվելու, որ Պարսից տիրակալի դիմագծերը որեւէ կերպ չեն կարող առնչություն ունենալ թուրք էթնոսի ընդգծված արտաքինի հետ:
Բացի այդ, պատմականորեն արձանագրված փաստ է, որ Շահ Իսմայիլի հայրը՝ Հեյդար խանը ծագումով շանգալցի եզդիներից էր, Իսկ մայրը՝ Մարթան բյուզանդիացի Դեսպինայի դուստրը:
Շահ Իսմայիլին թուրքական ծագում վերագրելու համար, պանթուրքիստները վկայաբերում են թուրքերենով շարադրված նրա գրական ժառանգությունը: Սակայն հայտնի է, որ Շահ Իսմայիլը Օսմանյան կայսրությունում բնակվող իր հետեւորդներին սիրաշահելու համար է թուրքերենով ստեղծագործել:
ԳՐԻԳՈՐ ԱՌԱՔԵԼՅԱՆ