Էլիֆ Շաֆաքը իր, մերօրյա մասնատված աշխարհի եւ համամարդկային արժեքների մասին

Օգոստոսի սկզբներին «Վայկինգ» հրատարակչությունը Անգլիայում լույս է ընծայել թուրք հայտնի վիպասան Էլիֆ Շաֆաքի «Երկնքում գետեր կան» («There Are Rivers in the Sky») վերնագրով հատորը, որը հեղինակի անգլերեն լեզվով գրված 9-րդ գիրքն է, ընդհանուր 13-ի շարքում: Գրքի լույս ընծայումից առաջ լոնդոնյան ճանաչված «Գարդիան» (The Guardian) թերթի թղթակից Կլեր Արմիտստեդը (Claire Armitstead) Շաֆաքի լոնդոնյան բնակարանում հարցազրույց է ունեցել թուրք գրողի հետ: Ստորեւ հետաքրքրական տվյալներ այդ հարցազրույցից:

Նոր վեպում անձրեւի մի կաթիլ բարձրանում է վերեւ եւ թավալվելով դարերի մեջ գնում-հասնում է մ.թ.ա. 7-րդ դարի Նինվե քաղաքը, որտեղ հանգրվանում է Ասորեստանի թագավոր Աշուրբանիպալի գանգի վրա: Վերջինս գիր-գրականության սիրահար լինելով՝ ժամանակին հետամուտ է եղել հիմնելու հսկայական մի գրադարան: Այդ գրադարանի շնորհիվ կորստից փրկվել է «Գիլգամեշ» ասորա-բաբելոնական դյուցազներգությունը: Անձրեւի կաթիլը այնուհետեւ սավառնելով հասնում է 19-րդ դար եւ ընկնում Արթուրի վրա, որ պաշտոնական առաքելությամբ Կոնստանդուպոլիս հասնելով փորձում է գտնել դյուցազներգության պակասող էջերը, որոնք նախաաստվածաշնչյան ջրհեղեղն են պատկերում: Այդ կաթիլը, ի վերջո, հայտնվում է մի շշի մեջ, որ 21-րդ դարի սարսափահար եղած եզդիները իրենց հետ Իրաք են տանում փրկվելու համար իրենց սպառնացող կոտորածից:

Շաֆաքը ամփոփ ներկայացնելով գրքի բովանդակությունը, սարսափով է արձագանքում աշխարհի ներկա թոհուբոհին եւ հավատացած է, որ արձակ գրականությունը ժողովրդական վերջին հարթակներից մեկն է, որ կարող է փրկել իրավիճակը: Ջրի կաթիլը նա որպես արեւելք-արեւմուտք միացնող խորհրդանիշ է օգտագործել իր վեպում, բացատրելով, որ «կլիմայական ճգնաժամի մասին խոսելիս, մենք իրականում մաքուր ջրի պակասության մասին ենք խոսում, որը ամբողջ մարդկությանն է մտահոգում, հատկապես ղեկավարներին որոշ երկրների, որոնցում ջուրը զգալիորեն պակաս է:

Այդ երկրներից յոթը գտնվում են Միջին Արեւելքում եւ Հյուսիսային Աֆրիկայում, որոնցում ամենաշատը տուժում են կանայք եւ երեխաներ: Կարծում եմ վիպագրությունը «հակաթույնն է» մերօրյա չափազանց բեւեռացված եւ մասնատված աշխարհում: Այնտեղ դեռ մենք կարող ենք տարբեր կարծիքներ արտահայտել, երկխոսել, դժվարին իրադրություններ հաղթահարել միասին, եւ առանց շտապելու խորհել, խորհրդածել, փորձել ուրիշի դրության մեջ մտնել: Դա շատ լավ հոգեւոր սնունդ է բոլորիս համար»:

Շաֆաքի կյանքը հեշտ չի եղել: Նա իր մանկությունը անցկացրել է տատիկի հոգատարության ներքո: Ծնողները բաժանվել են: Փիլիսոփա հայրը 20 տարով հեռացել է իր կյանքից: Մայրը հակառակ պահպանողական Անկարայի սովորույթներին, համալսարան է վերադարձել՝ ավարտելու ուսումը, որ կիսատ էր թողել ամուսնանալու պատճառով: Տատը, որոշ առումով «հեքիմ» է եղել, որը ոչ միայն կարողացել է չար աչքերը խափանել, այլեւ հետաքրքրական պատմություններ պատմել Անատոլիայի բանահյուսական անցյալից: Շաֆաքը 8 տարեկանից սկսել է օրագիր պահել: «Կյանքն այնքան ձանձրալի էր, որ ոչինչ չկար գրի առնելու, եւ ես սկսեցի գրել այնպիսի մարդկանց ու բաների մասին, որոնք գոյություն չունեին: Դա էլ առաջնորդեց ինձ արագ անցում կատարել դեպի կարճ պատմվածքները եւ հետո նաեւ վեպերը», հիշել է Շաֆաքը:

Տասը տարեկանում ճակատագրական փոփոխություն է կատարվել նրա կյանքում: Ավարտելով համալսարանը եւ մի քանի լեզուների տիրապետելով, մայրը աշխատանքի է անցել արտաքին գործերի նախարարությունում եւ գործուղվել Իսպանիա: «Մադրիդը ցնցող տպավորություն թողեց: Մշակութային շոկը ծանր էր: Ես ընդգրկվեցի միջազգային մի դպրոց, որտեղ միակ թուրքն էի: Պետք է հնարավորինս արագ սովորեի ե՛ւ իսպաներեն, ե՛ւ անգլերեն: Ոգեւորված էի, որ կարողանալու եմ կարդալ Սերվանտեսի «Դոն Քիշոտը» բնագիր, իսկ անգլերենի իմացությունը ծովածավալ գրականության դուռ էր բացելու: Դժվարը, սակայն, ետ չմնալն էր, մյուս երեխաների հետ համաքայլ ընթանալը: Ես ներամփոփ երեխա էի, եւ շատ անգամ են ինձ դպրոցում ձեռք առել: Բայց անգլերենը ինձ «նոր տարածք» մտնելու հնարավորություն տվեց: Թուրքերենից անգլերեն գրելուն անցնելը վախենալու էր, որովհետեւ նորեկ էի այդ բնագավառում, սակայն միաժամանակ «ազատագրվելու» հրաշալի առիթ էր, որովհետեւ արդեն խեղդամահ էի լինում: Գրող, վիպագիր լինելը դժվար է Թուրքիայում:

Առավել դժվար է կին լինելը: Ամեն ինչ, որ ասում ես կամ գրում` կարող է թիրախավորվել: Քեզ կարող են հետապնդել, դատի տալ, վտարել երկրից կամ բանտարկել: Բառերը դժվարամարս են: Այլ լեզվով գրելը ճանաչողական նոր հորիզոններ բացեց իմ առաջ»:

Շաֆաքը բազմաժանր գրող է: Նրա գրքերում` «Եվայի երեք դուստրերը», «Կորած ծառերի կղզին», «10 րոպե, 38 վայրկյան այս տարօրինակ աշխարհում», «Հայացքը» եւայլն, շոշափվում են կրոնական, քաղաքական, էկոլոգիական իրավունքի, Ցեղասպանության եւ առօրյա հասարակական կյանքի թեմաներ: Նրա անգլերեն լեզվով գրված երկրորդ գիրքը` «Ստամբուլի բիճը», նվիրված է 1915 թվի Հայոց Ցեղասպանությանը, որ Թուրքիան մինչ օրս ժխտում է: Անգլիայում այն ընդգրկվեց կին գրողների մրցանակին արժանի թեկնածուների ցուցակում, մինչդեռ Թուրքիայում այն սվիններով դիմավորեցին եւ գործ հարուցեցին Շաֆաքի դեմ «թուրքականությանը անպատվելու» մեղադրանքով:

Ճիշտ է, նրան ազատ արձակեցին դատախազի միջամտությամբ, սակայն հետաքննությունները շարունակվեցին «10 րոպե 38 վայրկյան այս տարօրինակ աշխարհում» եւ ավելի վաղ լույս տեսած «Հայացքը» գրքերում տեղ գտած «անվայել ձեւակերպությունների» համար: Գործերից ոչ մեկի նկատմամբ վճիռ չկայացվեց, բայց երեւույթը պատճառ դարձավ, որ Շաֆաքը կամավոր վտարանդի դառնա:

 «Դատական հետաքննության ենթարկվելը շրջադարձային կետ հանդիսացավ: Այդ ժամանակ ես հղի էի, եւ զուգադիպությամբ ինձ ազատ արձակեցին ծննդաբերելուց մեկ օր անց: Ամբողջ մեկ տարի հանգիստս խանգարված էր: Փողոցում մարդիկ իմ նկարի վրա թքում էին եւ այրում ԵՄ դրոշը: Ինձ մեղադրում էին մի բանում, որ ոչ ոք չգիտեր, թե ինչ է նշանակում: Իմ գրքերի հորինված կերպարների բառերն էին առանձնացնում եւ կոնտեքստից դուրս օգտագործում իմ դեմ: Ես ընդամենը ցանկանում եմ կապող օղակ հանդիսանալ: Ինձ առավել հետաքրքրում են մարգինալ խմբերը, այնպիսի մարդկանց պատմությունները, որոնք դուրս են մնացել մեր ուշադրությունից, բացահայտել այնպիսի ճշմարտություններ, որոնք մոռացության են մատնվել: Դա է իմ ճանապարհը, որովհետեւ դա է եղել իմ ճակատագիրը: Ոչ մեկս պարփակված չենք մի որոշակի «արկղի» մեջ, մենք բազմազան մի մեծ ընտանիքի մասնիկն ենք ընդամենը:

Մշակութային ժառանգություն ասվածը համամարդկային արժեք է, բայց այդ արժեքը ստեղծողը որոշակի տարածաշրջանի որոշակի փոքրամասնությունն է, որի մասին չենք խոսում: Բարդ հարց է, բազմաթիվ շերտավորումներով: Բայց կարեւոր: Ես սիրում եմ անդրադառնալ պատմության լռեցված էջերին»:

Այդ առումով նոր գիրքն էլ մի քանի հարցերում անպայման դժգոհություններ կառաջացնի հատկապես միջինարեւելյան տարածաշրջանի իշխանությունների շրջանում: Դրանցից մեկը քննադատությունն է՝ ուղղված Էրդողանի նախաձեռնությամբ ջրամբարի կառուցմանը Տիգրիսի վրա գտնվող քրդական Հասանքեյֆ քարանձավային ավանում: Այնտեղ բնակվող 80 հազար քրդեր 2020-ին ստիպողաբար տեղահանվեցին: «Այդ վայրը, նշում է Շաֆաքը, ոչ միայն պատմական արժեք էր ներկայացնում, այլեւ էկոլոգիական նշանակություն ուներ: Նրանք ոչնչացրին հազարավոր տարիների մշակութային ժառանգությունը: Ջրամբարի կառուցումը նաեւ փոխեց գետի հոսքը, վնաս հասցնելով որոշ երկրների: Մենք չպետք է թողնենք, որ մի երկիր որոշում կայացնի եւ ջրի հարցը միայն իր շահի համար օգտագործի: Անհրաժեշտ է, որ երկրները միասնաբար գործեն եւ ընդունեն որոշումներ, որոնք կբավարարեն բոլորին»: Մյուս հարցը եզդիների հանդեպ կիրառված անարդարությունն է: «Ես բարձրաձայնում եմ այս խնդիրը, որովհետեւ մինչ մենք այստեղ զրուցում ենք, մոտ 3000 եզդի կանայք եւ աղջիկներ դեռեւս անհետ կորած են համարվում: Նրանց մեծ մասը հավանաբար Թուրքիայում, Սիրիայում, Իրաքում կամ Սաուդյան Արաբիայում բնակվող ընտանիքներում են բռնի ապաստանած: Ինչո՞ւ աշխարհը չի խոսում նրանց մասին: Ինչո՞ւ ենք այդքան անզգայացել: Խոսելու շատ բան կա, որովհետեւ ցեղասպանությունները չեն ավարտվել դեռ: Անարդարությունները շարունակվում են», եզրակացնում է Էլիֆ Շաֆաքը հարցազրույցի վերջում:

Պատրաստեց՝ ՀԱԿՈԲ  ԾՈՒԼԻԿՅԱՆԸ

(The Armenian Mirror-Spectator-ից)