Գերմանական ԶԼՄ- ները երեկ Մյունխենում դատարանի դահլիճից սկսեցին լուսաբանել երկրի պատմության մեջ «աննախադեպ» մի դատավարություն, երբ Բունդեսթագի նախկին պատգամավորներ Ադրբեջանից կաշառք ստանալով, ծառայել են այդ երկրի շահերին: Այսպես էին մեկնաբանում մեր գործընկերները դատարանում դատախազության մեղադրանքները հերքող Աքսել Ֆիշերի:
Դեռ անցյալ դեկտեմբերի 21-ին «Դոյչլանդֆունկը» ծավալուն նյութ էր պատրաստել, որ վերնագրել էր «Հայաստան. Արցախի կորուստը հանրությանը պառակտել է»: Քրիստոֆ Քերսթինգի ռեպորտաժներում Հայաստան տեղափոխված արցախցիներն են խոսում, պատմում առօրյա դժվարությունների մասին, ընդգծված երախտագիտությամբ վերապատմում տեղաբնակների սրտաբաց ընդունելության, պատրաստակամության մասին: Քերսթինգի ռեպորտաժները վավերագրում են նաեւ անցյալը՝ Արցախից բռնագաղթածները պատմում են իրենց հայրենի եզերքի, այն հարկադրաբար լքելու մասին: Բնականաբար Ադրբեջանի վայրագ քաղաքականության, հայատյացության թեման երեւակվում է շերտ առ շերտ, դառնում գերմանալեզու լսարանի համար հավաստի, քանզի պատմում է ոչ թե լրագրողը, այլ նրան հանդիպած մարդիկ՝ ողբերգության զոհերը, որ Հայաստանում վերաբնակվելով, դարձել են առավել լսելի՝ նրանց ձայնը լռությունն ու շրջափակումը ճեղքել է:
Հունվարի 12-ին «Դոյչլանդֆունկն» առավոտյան եթերում անդրադարձավ Բաքվի ջարդերին: 35 տարի առաջ Բաքվում ադրբեջանցի ազգայնամոլների ձեռամբ իրականացված հայերի ջարդը սարսափելի ոճիր էր, արձանագրեց հաղորդման հեղինակ Դանիել Գութմաննը (Daniel Guthmann): Նա նկարագրեց, որ 90-ականների սկզբին, ԽՍՀՄ փլուզման ժամանակ, Ադրբեջանում ազգայնամոլներն ուզում էին իշխանության գալ, իսկ հայերի եւ ադրբեջանցիների միջեւ հակադրությունն ալիքվում էր, ԼՂ հարցն ուշադրության առանցքում հայտնվում: Հայաբնակ այդ վայրը Ստալինի քմահաճույքով, տրվել էր Ադրբեջանին, թեեւ ինքնավար մարզի կարգավիճակով, սակայն տեղի բնիկ հայ բնակչության կամքին հակառակ, եւ հակամարտությունը երկու հարեւան պետությունների, ժողովուրդների միջեւ արմատավորվել էր:
ԽՍՀՄ փլուզմանը զուգահեռ Ղարաբաղի ինքնորոշված բնակիչները հայրենի երկրին միանալու կամային որոշում ընդունեցին, որին այդ ժամանակ Հայաստանից սատարեցին, հաղորդմանը մասնակից սոցիոլոգ Թեսա Հոֆմանն է լրացնում: Նրա մեկնաբանմամբ Հայաստանից Ադրբեջան արտաքսված ադրբեջանցիները իրենց երկրի որ շրջանում էլ հայտնվում էին, ատելություն էին տարածում տեղի հայերի հանդեպ: 1988-ի փետրվարին Սումգայիթում առաջին սարսափելի կոտորածը եղավ, որին զոհ գնաց նվազագույնը 50 հայ: Սումգայիթում բազմաթիվ հայեր էին բնակվում: Նրանք արդյունաբերական այդ քաղաք էին տեղափոխվել բնակվելու Ղարաբաղից՝ չդիմանալով հայկական այդ շրջանների հանդեպ խորհրդային Ադրբեջանի իշխանության կիրառած տնտեսական ճնշումներին: Բաքվում էլ հայերի թիվը մեծ էր: 1990-ի հունվարին արդեն Բաքվում բնակվող հայերը խորապես մտահոգված էին ազգամիջյան լարված հարաբերությունները տեսնելով: Հաղորդման հեղինակ Գութմաննը հունվարի 12-ի իրադարձություններին անդրադառնալով հղում է անում Աքրամ Այլիսլիի «Քարե երազներ» վիպակին, հատված կարդում այդ գրքից՝ վկայելով, որ կոտորածը նախապես ծրագրված, կազմակերպված բնույթ ուներ: Թեսա Հոֆմաննը նկարագրում է վայրագ արյունռուշտ ամբոխի՝ Բաքվի հայ բնակիչների հանդեպ հալածանքը, որ խաչով նշանառված դռներն էին կոտրում, այրում այն բնակարանները, որտեղ հայեր էին ապրում, տանտերերին դուրս նետում պատշգամբից, բռնաբարում, ձողերով ծեծում, դանակահարում իրենց զոհերին: Այդ օրերին մոտ 100 հայ ադրբեջանցի ծայրահեղականների կոտորածի զոհ դարձավ, նշում է Դանիել Գութմաննը: «Բարբարոսության դարաշրջանն ավարտված էինք համարում, բայց այն վերահայտնվեց: Որպես մտավորականներ, իմաստասերներ, գրողներ, գիտնականներ ուզում ենք մեր վրդովմունքը հայտնել բարբարոսական իրադարձությանն արձագանքելով: Կովկասում հայերի վիճակն այնքան վատթար է, ամեն ինչ այնքան լուրջ է եւ մտահոգիչ, որ լռելն անկարելի է: Բարոյական պարտք ունենք սատարելու այն ժողովրդին, որ դրա կարիքն ունի հիմա», բաց նամակով աշխարհի հանրությանը դիմեց ժամանակի մեծ մտածողների մի աստղաբույլ, որոնց թվում՝ Յուրգեն Հաբերմասը, Էլի Վիիզելը, Ժակ Դերիդան, Ռիչարդ Ռորթին (Richard Rorty ), հիշեցնում է Դանիել Գութմաննը՝ «Դոյչլանդֆունկի» եթերից:
«35 տարի անց հայերի վիճակը տարածաշրջանում ավելի քան մտահոգիչ է: 2023-ի սեպտեմբերին Ադրբեջանի նախագահ Ալիեւի զորքը զավթեց ԼՂ-ն՝ հայերին արտաքսելով իրենց բնօրրանից: Քաղաքակիրթ աշխարհից գրեթե ընդվզում չլսվեց»: Հաղորդման եզրափակիչ տողը թեեւ տխրեցնող, սակայն իրականության ճշգրիտ արձանագրում է, ուստի` սթափեցնող:
Այս ռեպորտաժն անակնկալ էր Ադրբեջանի եւ նրա գերմանաբնակ լոբբիստների համար: Գերմանալեզու որեւէ լրատվամիջոցում բարեբախտաբար ադրբեջանական պատվերը չեն տպագրել: Ուստի Բեռլինում Ադրբեջանի դեսպան Նասիմի Աղաեւը, որ ԳԴՀ նախագահ Շթայնմայերի հրավերով 2025-ի հունվարյան ընդունելությանը տպավորելու այլ առիթ չէր գտել եւ ներկայացել էր ջիգիթի յափնջիով, Բաքվի ջարդերի հիշատակման օրը X-ի իր հարթակում տեղադրում է ողբերգական իրադարձությունների ադրբեջանական վարկածը՝ «Հակամարտությունը սկսվեց ոչ թե Սումգայիթից կամ Բաքվից, այլ՝ սկիզբ առավ 1987-ին. հակաադրբեջանական վայրագությունների ալիքը, որի ժամանակ Հայաստանում հայերը հարձակվեցին ադբեջանական գյուղերի, անմեղ մարդկանց վրա, շարունակվեց 1991-ին, որ առիթ դարձավ 300 000 ադրբեջանցիների Հայաստանից արտաքսման»:
Գերմանական լրատվամիջոցները պարբերաբար շրջանառում են պատմական այն փաստը, որ Ստալինի կամայական որոշման պատճառով է Ղարաբաղը տրվել Ադրբեջանին: Ուրեմն պատմական սխալն ուղղելու նպատակն է եղել հայության, Արցախի հայերի վճռականության, համառ պայքարի միջուկը: Գերմանացիները, մանավանդ 2023-ից հետո, չեն մոռանում նաեւ շեշտել, որ «Նագորնո Կարաբախի», «Բերգ Կարաբախի» հայերենն Արցախ է:
Մենք ինչու՞ սա մոռանանք:
ԱՆԱՀԻՏ ՀՈՎՍԵՓՅԱՆ
Գերմանիա
Գլխավոր լուսանկարում՝ Երկու մեղադրյալները՝ Աքսել Ֆիշերն ու Էդուարդ Լինթները դատարանում իրար ձեռք են սեղմում:
