Էստոնացի գրողն իր գրականության եւ հայկական արմատների մասին
Էստոնացի գրող Արմին Կըոմյագին ծնվել է 1969 թվականին, Մոլդովայում: Գրել սկսել է 34 տարեկանից: Նրա առաջին գիրքը՝ «Սիրողականը», հրատարակված 2005 թվականին, ամփոփում է պատմվածքներ: Դրանցից «Անանուն լոգիստիկներն» արժանացել է լավագույն պատմվածքի մրցանակին, իսկ «Սիրողների» հիման վրա ֆիլմ է նկարահանվել 2008-ին: Հրատարակել է նաեւ «Դեմքը, որը մնացել էր» պատմվածքների ժողովածուն (2006), «Փախածները» (2009 ) եւ «Լավ ընկերությունը» (2011) վեպերը: 2012-ին Կըոմյագիի պատմվածքներից մեկն ընդգրկվել է «Լավագույն եվրոպական գեղարվեստական գրականություն – 2012» ժողովածուում: 2015-ին նրա «Լուի Վուտոն» վեպը հաղթել է Էստոնիայի գրողների միության վեպի մրցույթում: Այն օրագիրն է մի երիտասարդի, որը ողջ երկրագնդում մնում է մեն-մենակ…
–Արմի՛ն, քո գործերից ես կարդացել եմ միայն «Լուի Վուտոնը» ռուսերեն թարգմանությամբ: Այն շատ բազմաշերտ է, ներառում է գրեթե ամեն ինչ՝ վառ երեւակայություն, փիլիսոփայություն, էրոտիկա, նատուրալիզմ, կյանքի ու հասարակության մասին ուշագրավ դիտարկումներ: Շատ հարցեր մնում են անպատասխան՝ ինչո՞ւ է ողջ մարդկությունն անհետացել ու միայն երկու հոգի են ողջ մնացել, տղամարդն Էստոնիայում, կինը՝ Կորեայում: Իսկ առկախ մնացած վերջաբանն ինձ է՛լ ավելի շփոթեցրեց: Այնուամենայնիվ, ուրախ եմ, որ կարդացի վեպդ: Անհամբերությունը, որով սպասում ես հաջորդ գլուխներին, անկախ այն բանից՝ փոխհատուցվում է, թե ոչ, խոսում է նաեւ քո գրական հմտության մասին:
-Շատ շնորհակալ եմ մեկնաբանությունների համար, Արծվի՛: Անկեղծ ասած, երբ ես գրում էի այդ վեպը, ինչ-որ հայեցակարգի չէի հետեւում: Ես որոշեցի գրել այնպես, ինչպես ջազ երաժիշտներն են նվագում իրենց երկար իմպրովիզացիոն մեղեդիները: Այն կարող էր շարունակվել դեռ հարյուրավոր էջեր, բայց ես պարզապես ստիպված էի ինչ-որ կերպ ավարտել այն: Այնպես որ, իմ նպատակը մարդկության անհետացումը պարզաբանելը չէր: Նույնը վերաբերում է նաեւ ավարտին:
–Ինչպե՞ս կբնութագրես վեպիդ ժանրը՝ սոցիալական ֆանտա՞ստիկա, փիլիսոփայական հակաուտո՞պիա…
-Ցավոք սրտի, ես այդ հարցի պատասխանը չունեմ: Երբ սկսում եմ գրել, չեմ մտածում ժանրի մասին: Ինձ համար գրելն առաջին հերթին խաղ է, որտեղ ինձ համար սահմաններ չկան: Միակ դեպքը, որ ինձ համար սահմանափակումներ դրեց, այն էր, երբ 2020 թվականին գրեցի պատմվածքների իմ վերջին ժողովածուն՝ «Ծայրամասի հերոսները»: Ես գիրքն անվանեցի մինիպատմվածքների ժողովածու, որտեղ յուրաքանչյուր տեքստ բաղկացած է 1000 բառից: Պատմվածքի միջին երկարությունը երեքուկես էջ էր: Դա բավական դժվար էր: Որոշ պատմություններ ներկայացնում են ինչ-որ մեկի կյանքը սկզբից մինչեւ վերջ, կամ նույնիսկ դարերի ընթացքում հասած պատմություններ: Այն պահանջում էր հստակ որոշում՝ ի՛նչը պատմել եւ ի՛նչը բաց թողնել: Մնացածը թանձր էր օշարակի պես: Չնայած պատմվածքների կարճությանը, ես խորհուրդ եմ տալիս մեկ պատմվածքից ավելի չկարդալ: Անհնար է ծարավը հագեցնել օշարակով:
-«Լուի Վուտոնը» հրատարակել ես 2015 թվականին, երբ դեռ համավարակի եւ Ուկրաինայում պատերազմի մղձավանջ չկար: Ինչո՞վ բացատրել այդ ժամանակաշրջանում նման ապոկալիպտիկ եւ վախճանաբանական տրամադրությունները:
-Վեպը սկսել եմ գրել 2013 թվականին, ինձ ներշնչեց տղաս, որն այն ժամանակ տասներկու տարեկան էր: Արդեն որոշ ժամանակ է, ինչ նկատել էի, թե ինչպես էր նա սուզվել համացանցի ընդարձակ աշխարհը, որից դուրս էր գալիս միայն սառնարանին կարճատեւ այցելություն տալու համար: Այնուհետեւ ես հարցրի՝ ի՞նչ կաներ, երբ հասկանար, որ մենք այլեւս այնտեղ չենք: Ես հարցրի նրա մոր, քրոջ եւ իմ մասին: Նա պատասխանեց, որ խնդիր չի լինի, քանի որ տանն ունի անհրաժեշտ ամեն ինչ: Հետո ես հարցրի, թե ինչ կանի, երբ մեր բացակայությամբ սառնարանը մի օր ի վերջո դատարկվի: Տղաս պատասխանեց, որ հեծանիվով կգնա մոտակա առեւտրի կենտրոնը, որտեղ ամեն ինչ կա: Երիտասարդի կարծիքն այն մասին, թե ինչն է կարեւոր կյանքում, ինձ զարմացրեց: Աշխարհում մնացած միայնակ մարդու թեման նորություն չէ, բայց ես մտածեցի, որ այն կարող է հետաքրքրական լինել, եթե գրվի բարեկեցիկ հանրության շատ «խակ» անդամի տեսանկյունից: Բայց մենք 2013-ին ապրում էինք միանգամայն այլ աշխարհում: Նույնիսկ մարդկանց մեծամասնությանը հասու չէին կլիմայի փոփոխության եւ մարդկային գործունեության հետեւանքով առաջացած բնապահպանական խնդիրները: Ավելացնենք նաեւ արդեն մի քանի տարի տեւող համավարակը, Եվրոպայում շարունակվող պատերազմը՝ իր տասնյակ հազարավոր զոհերով, ամբողջ էներգետիկ եւ միգրացիոն ճգնաժամը:
Եթե այսօր գրեի «Լուի Վուտոնը», ապա դժվար թե ստացվեր աշխարհում միայնակ մնացած մի երիտասարդի մի թեթեւ արկածային պատմություն՝ սրամիտ կարգախոսներով: Աշխարհում երեւի այլեւս տեղ չի մնացել նման «թուլության» համար:
–Քո հերոսն ասում է. «Աշխարհում երեք բանի չի կարելի վստահել՝ գովազդին, երաժշտությանը, պատմությանը»: Կարող եմ համաձայնել առաջինին եւ երրորդին, բայց նաեւ երաժշտությա՞նը:
-Այո՛, գլխավոր հերոսի կարծիքն է, որ պոետիկ ամեն բան, ներառյալ երաժշտությունը, իրոք շքեղ հիմարություն է՝ մարդու վրա հուզականորեն ազդելու համար: Էֆեկտը նա դիտարկում է հիմնականում որպես մանիպուլյացիա: Նա, որպես մարքեթինգով զբաղվող, շատ լավ գիտի, թե ինչպես է երաժշտությունն օգտագործվել գովազդներում, ֆիլմերում, առեւտրի կենտրոններում եւ այլուր: Թեեւ նա նաեւ ունակ է վայելել երաժշտությունը եւ հեռանալ ռացիոնալությունից եւ միաժամանակ նետվել դրա խաբուսիկ ալիքների մեջ, սակայն նրա ուղեղը դեռ հաշվարկում է այդ երաժշտության իրական նպատակը:
–Բայց ես միանգամայն համաձայն եմ վեպում հնչող այն մտքին, որ «Մարդն ամենավտանգավոր արարածն է ողջ աշխարհում: Նրա վրա հույս դնել չի կարելի, նրա տրամադրությունները փոփոխական են, ցանկություններն՝ անկանխատեսելի, հիմարությունը չի զիջում խելքին»: Դու ընդհանրապես թերահավա՞տ ես մարդկության նկատմամբ:
-Չափազանց հեշտ կլիներ այո կամ ոչ պատասխանել եւ հարցը փակել: Կարծում եմ, որ անհիմն մեծ բեռ է դրվել մարդկանց ուսերին: Ես չգիտեմ, թե ինչու ենք մենք ենթադրում, որ այնքան շատ բան է կախված կաթնասունների մի տեսակից մի փոքր մոլորակի վրա, հսկայական գալակտիկայի հեռավոր մի ծայրում, ու հետեւաբար մարդկանցից ակնկալում ենք առնվազն լավ հոգ տանել իր հայրենի մոլորակի մասին: .Չնայած որ հազարավոր տարիներ մարդիկ ապրել են ցամաքի գրեթե բոլոր հնարավոր վայրերում, նրանք դեռ առաջին քայլերն են անում ամբողջ մոլորակը որպես իրենց տուն ճանաչելու համար: Միավորված ազգերի կազմակերպությունը, որը պետք է լինի աշխարհի բոլոր ազգերի հանրագումարը, իրականում տեղական ազգային շահերի շուկա է: Մենք դեռեւս արյունալի պատերազմներ ենք ունենում տարածքների եւ շահերի համար: Որոշ ժամանակ հույս կար, որ միջազգային տնտեսությունն ու առեւտուրը ներուժ ունեն մարդկանց լիովին համախմբելու համար, բայց հիմա այն չկա: Անվստահությունն ու թշնամանքը շատ ակնհայտ են: Ցեղային մտածելակերպը մեր գենետիկ կոդի մեջ է: Մենք չափազանց էգոիստ ենք եւ բարոյապես փոքր: Եվ չնայած մենք ունենք ինքնաթիռներ եւ հրթիռներ, որոնք մեզ կտանեն տիեզերական բարձունքներ, մենք դեռ աչքներս հառել ենք մեր ոտքերի մատներին: Անգամ երբ վերեւ ենք նայում, Աստծուց առաջնորդություն ենք ակնկալում: Բայց Աստված նման է երաժշտության… ամեն մեկն ունի իր սիրելին: Ժամանակը ցույց կտա, թե մենք կկարողանա՞նք ավելի հասունանալ: Եվ ի՛նչ գնով դա կլինի:
–Մեկ այլ ուշագրավ մեջբերում «Լուի Վուտոն»-ից. «Բնական կինը չի կարող հենց սկզբից կատարյալ լինել, քանի որ բնությունն ինքնին անկատար է»: Ես սիրում եմ բնությունը եւ երբեմն մտածում եմ, որ մարդն արժանի չէ այդպիսի գանձ ունենալու: Սակայն երբեմն նաեւ կարծում եմ, որ բնությունն անկատար է՝ հաշվի առնելով բնական աղետները եւ գործընթացների անշրջելիությունը, հատկապես ծերացումը եւ մահը:
-Դա դարձյալ գլխավոր հերոսի պատկերացումն է կատարյալ գեղեցկության մասին: Հայացքն այլանդակված է: Այն ծագել է մանգաներից եւ ֆոտոշոփից, որոնց մեջ մաքրվել է ամեն անհանգստացնող եւ անկանոն բան: Այնտեղ նույնիսկ հրեշներն են ծրագրված կատարյալ լինել: Բայց բնությունը միշտ ավելին է, քան մաքրությունը: Օրինակ, վերցրեք մաքուր ջուրը՝ H2O-ն: Իրականում նման բան չկա, միշտ ավելին կա: Մաքուր H2O-ն ջրի ֆոտոշոփ տարբերակն է: Դա հնարավոր է միայն լաբորատորիաներում: Կյանքի հիմքն անկատարությունն է, թերությունների հնարավորությունը, քայլը դեպի փոփոխություն: Կատակլիզմները, ծերությունն ու մահը կյանքի անհրաժեշտ բաղադրիչներն են: Առանց դրանց կյանքը երբեք չէր լինի: Մենք պետք է երախտապարտ լինենք մահվանը, բայց դա այլ թեմա է:
–Դու գրել ես. «Գեղարվեստական գրականությունը մարսելն անառողջ բան է»: Այդպե՞ս է: Քոնը նո՞ւյնպես:
-Լուին իր գրքերի հետ մեկտեղ մի քանի շիշ լավ կոնյակ ուներ, եթե ճիշտ եմ հիշում: Նա դառնությամբ ընդունում է, որ գրողները, բացառելով մանկական գրականությունը, հակված են բավական սադիստորեն վարվել իրենց հերոսների հետ: Լուին, հուսահատության եզրին, համակրում է այդ հորինված կերպարներին: Գուցե խորքում իրեն համարում է նրանցից մեկը, ինչ-որ խելագար հեղինակի գյուտ: Այդ պահին գեղարվեստական գրականությունը Լուիի համար ներկայանում է որպես հովանավորվող չարագործություն, որտեղ գրողը կատարում է դաժան Աստծո դերը: Սա նրան հիվանդացնում է:
–Ենթադրում եմ, որ դու էրոտոման ես, թեեւ քո Ռոբինզոն Կրուզոյի համար մի իգական սեռի Ուրբաթ ուղարկելու ակնկալիքներս չարդարացան. փոխարենը կար Քինքի Քիմ սեքս-տիկնիկը Քիմ Քարդաշյանի տեսքով: Այնուամենայնիվ, անձրեւի տակ առեւտրի կենտրոնի տանիքում հերոսի պահվածքի նկարագրությունն իմ երբեւէ կարդացած ամենահրաշալի էրոտիկ տեսարաններից մեկն է: Ինձ համար դա վայրի է եւ սադրիչ՝ լավ իմաստով: Անկախությունից հետո շատ հայ գրողներ սկսեցին իրենց գրվածքներում առատորեն ներմուծել էրոտիկա եւ ոչ նորմատիվ բառապաշար: Ենթադրում եմ, նույնը եղավ նաեւ էստոնական գրականության մեջ:
-Էստոնացի գրաքննադատները այս հարցին պատասխան կունենան: 1990-ականներին, մեր տարածաշրջանի ազատագրումից հետո գրականությունը նույնպես ազատագրվեց, եւ սեքսի թեման, որպես կյանքի մի մաս, նույնպես «պայթեց»: Այս հարցով այլեւս ամոթ գոյություն չունի: Թե՛ իգական, թե՛ արական սեռի հեղինակներն էլ համարձակ եւ հետաքրքրաշարժ են գրում: Եվ իսկապես, սեռական էներգիան կարեւոր դեր է խաղում մարդկության բոլոր գործողությունների մեջ: Համաձայն եմ, որ «Լուի Վուտոնը» մեծապես «լիցքավորված է» սեռականապես: Էստոնիայում հարցում կատարեցին երիտասարդների շրջանում պոռնկագրության գործածման վերաբերյալ: Պարզվեց, որ շատ տղաներ եւ աղջիկներ ինտիմ կյանքի եւ էրոտիկայի վերաբերյալ իրենց հարցերի պատասխանները ստանում են պոռնկագրությունից: Եթե նրանց ծնողներն ու դպրոցը ոչ մի ազդեցություն չունեն այդ հարցի վրա, մենք կունենանք մի սերունդ, որը ոչ մի տարբերություն չի տեսնում պոռնոյի եւ սիրո միջեւ:
–Ենթադրում եմ, որ դու նաեւ մեծ համադամասեր ես, քո վեպում այնքա՛ն շատ խորտիկներ են թվարկվում:
-Ընդհակառակը: Ես ճաշարանը նախընտրում եմ ռեստորանից: Ինձ դուր են գալիս պարզ, մաքուր համերը եւ սնունդը: Սուպերմարկետում գտնվող ապրանքների խելահեղ բազմազանությունը, որին Լուին բախվում է, ազնիվ մարդուն կստիպի կարմրել: Մի քանի օրը մեկ մենք քայլում ենք Դրախտի դռան մոտ, որտեղ կան տասնյակ հազարավոր մթերային ապրանքներ: Տասնյակ հազարավո՛ր:
Անցյալ շաբաթ Էստոնիայում երկու ռեստորան առաջին անգամ արժանացան երկու Միշելինի աստղի: Արդյունքում, դրանցում ամիսներով հերթ են կանգնում, գներն աճում են, հեղինակությունը՝ նույնպես: Հյուրանոցներն իրենց հյուրերին խորհուրդ են տալիս գնալ այնտեղ: Դա հասարակության ողջ սպառողական մշակույթի մի մասն է: Ես երեք անգամ եղել եմ Միշելինի աստղ ունեցող ռեստորաններում եւ դրանցից ոչ մեկը դրականորեն չի զարմացրել ինձ: Այնտեղ միայն տեսել եմ ավելորդ խաղեր սննդի հետ եւ ինքնավստահ գոհունակություն:
–Ըստ վեպիդ՝ «Բոլոր նորույթները, որոնք ժամանակին ամեն առավոտ մարդկությանը փայլել էին տալիս երջանկությունից, այժմ քարացած են հավերժության մեջ»: Այնուամենայնիվ, ի՞նչն է ամեն անգամ երջանկությամբ փայլել տալիս:
-Միգուցե առավոտը: Բարեբախտաբար, կյանքն այնպես է, որ յուրաքանչյուր 24 ժամվա ընթացքում մեզ տրվում է նոր հնարավորություն: Դու կարող ես ազատվել երեկվա թերություններից եւ նորից սկսել:
–Դու նաեւ գրել ես. «Մեր խնդիրն է տիեզերքը լցնել զգացմունքներով»: Իսկ ո՞րն է գրողի խնդիրը:
-Գրողի խնդիրն է մատնանշել այն հարցերը, որոնք ընթերցողը կարող է չնկատել: Դա կարող է լինել հաճելի կամ տհաճ, մեծ կամ փոքր, լուրջ կամ զվարճալի: Գրողը դա պիտի անի ընթերցողին հետաքրքրաշարժ ձեւով: Եվ ընթերցողին պիտի տա մի բան, որի մասին նա կմտածի անգամ գիրքը կարդալուց հետո:
–Ի՞նչ ուղղությամբ է այսօր ընթանում Էստոնիայի գրականությունը:
-Այժմ էստոնական գրականության մեջ պատմվածքներ գրելու մի տեսակ բում է: Մասամբ՝ շնորհիվ «Էստոնական պատմվածքներ» մատենաշարի, որն ամեն տարի հրատարակում է նախորդ տարվա լավագույն պատմվածքները մեկ ժողովածուով: Հինգերորդ ժողովածուն տպագրվեց անցած գարնանը: Կարճ ասած, պատմվածքի ժանրն ավելի ու ավելի է տարածվում գրողների եւ ընթերցողների շրջանում: Տեղի են ունենում մրցանակաբաշխություններ, լույս են ընծայվում ժողովածուներ: Հատկանշական է կին հեղինակների աճող թիվը: Սա հարստացնում եւ տարբեր երանգներ է ավելացնում էստոնական գրականությանը, ընդլայնում է մտահորիզոնը:
–Քո կենսագրության մեջ գրված է, որ ծնվել ես հայ մոր եւ էստոնացի հոր ընտանիքում: Հայ-ռուսական ծագմամբ ռուս գրող Նինա Բերբերովան գրել է, որ ինքը վաղ է գիտակցել երկու արյունների առկայությունը: Իսկ դո՞ւ:
– Ես ծնվել եմ Մոլդովայում, որտեղ մինչեւ Էստոնիա տեղափոխվելն ապրել է մայրս՝ Աննա Փափազյանը, այժմ՝ Աննա Կըոմյագին: Երկու ամսականում ինձ բերեցին Էստոնիա, եւ ես դարձա էստոնացի: Ծնողներս այդպես էին որոշել: Ես նույնպես շատ վաղ տարիքում եմ գիտակցել իմ խառը ծագումը: Հաճախ էի ամառներն անցկացնում Քիշնեւում, ազգականներիս հետ: Նրանք բավական բազմազան էթնիկ ծագում ունեին: Պապս հայ էր, տատիկս՝ լեհական հրեա, իմ մի զարմիկը հունական արմատներ ուներ: Բոլորը, սակայն, խոսում էին ռուսերեն: Հիշում եմ, մի կարճ ժամանակահատվածում ես նույնիսկ ամաչում էի դրա համար: 1980-ականներին, երբ էստոնացիների շրջանում խորհրդային զավթումից ազատագրվելու զգացումը կար, շատ կարեւոր դարձավ «իսկական» էստոնացի լինելը: Եվ ես դա զգացի, քանի որ մաքուր էստոնացի չեմ: Բայց այդ զգացողությունը շուտով անցավ՝ ինչպես անձնական, այնպես էլ սոցիալական առումով: Այսօր կարծում եմ, որ խառը ծագումն ունի իր առավելությունները: Ընդհանրապես, այստեղ մարդիկ հանդուրժող են օտարազգիների հանդեպ, մանավանդ երբ նրանք խոսում են էստոներեն: Բայց այս տարվա փետրվարին ռուսական ներխուժումը Ուկրաինա փոխեց ամեն ինչ: Նույնիսկ ուկրաինացի տաքսիստն Էստոնիայում ինձնից ներողություն է խնդրում ռուսերեն խոսելու համար՝ ասելով, որ ինքն ուկրաինացի է եւ դատապարտում է ռուսական բանակին:
–Քո Արմին անունը կապ ունի՞ քո մոր ազգության հետ, թե՞ դա գերմանական անուն է:
-Գերմանական անուն է, որը գործածվում է Էստոնիայում: Բայց թվում է, որ ծնողներս ինչ-որ կերպ ցանկացել են կարեւորել իրենց տարբեր ազգությունները, քանի որ քրոջս անունն էլ Էստա է:
–Մեր ընթերցողներին հետաքրքիր կլինի իմանալ ընտանիքիդ հայկական կողմի մասին: Որտեղի՞ց են նախնիներդ եւ որեւէ բան ժառանգե՞լ ես նրանցից: Գիտե՞ս որոշ չափով հայերեն ու երբեւէ եղե՞լ ես Հայաստանում:
-Մայրս ինձ պատմել է, որ մեր հայ ընտանիքը Տրապիզոն նավահանգստային քաղաքից էր, այժմ Թուրքիայում: 18-րդ դարում նրանք գաղթել են Աբխազիա, որտեղ էլ ծնվել է մայրս: Նրանք երբեք չեն ապրել Հայաստանում: Պապս՝ Մխիթար Փափազյանը, ծխախոտի արդյունաբերության բարձր գնահատված մասնագետ է եղել, աշխատել է շատ երկրներում՝ Վրաստան, Ռուսաստան, Բուլղարիա, Մոլդովա: Եվ, իհարկե, նրա ընտանիքը նրա հետ ճանապարհորդել է այդ երկրներում: Մայրս ասում է, որ իր առաջին լեզուն հայկական Համշենի բարբառն էր: Ժամանակի ընթացքում նա սովորել է ռուսերեն, էստոներեն եւ անգլերեն:
Ես շատ դժվարանում եմ հայկական, լեհական կամ մեկ այլ բան հայտնաբերել իմ մեջ: Հայաստանում եղել եմ մեկ անգամ, 2013-ին, մշակութային դիվանագիտական ծրագրով: Երկու անգամ եղել եմ Վրաստանում եւ պիտի խոստովանեմ, որ այնտեղ ինձ ավելի շատ էի զգում՝ ինչպես տանը: Միգուցե ծովն էր պատճառը: Նույնիսկ իմ նախնիներն ապրել են ծովի ափին՝ Տրապիզոնում եւ Գուդաուտայում:
Հիշում եմ, որ Հայաստանում շատ շոգ էր, օդն անշարժ կանգնած էր պատի պես, ինչն ազդում էր մարդկանց վրա: Ես զգացի մի տեսակ հանգստություն եւ անշարժություն: Մարդիկ ոգեւորված կամ լավատեսորեն չէին տրամադրված: Վարորդը, որը մեծ հաճոյակատարությամբ մի քանի օր ծառայում էր մեզ, արցունքն աչքերին խնդրեց, որ իրեն հրավիրենք Էստոնիա, որտեղ նա կկարողանար գտնել ավելի լավ աշխատանք եւ ավելի լավ կյանք:
Ես հիշում եմ նաեւ թանգարանի մեր ուղեվարին՝ տարեց մի տիկնոջ, որը հպարտությամբ ասաց, թե իր կարծիքով, հայերն են ստեղծել աշխարհի առարկաների մեծ մասը, նույնիսկ դահուկները: Ես ծիծաղեցի նրա ասածի վրա:*
Մի բան էլ: Մի օր ճաշում էինք ինչ-որ լեռներում: Շրջակա բնապատկերներից մարդու շունչ էր կտրվում, հատկապես մեզ համար, որ եկել էինք գրեթե հարթ երկրից: Մենք լողացանք սառցի պես սառը ջուր ունեցող լեռնային գետում եւ կերանք թառափի ապուր: Դա լավագույնն էր, որ ես երբեւէ ճաշակել էի…
* Իրականում դահուկների առաջին հիշատակումներից մեկը գտնում ենք 9-10-րդ դարերի պատմիչ Թովմա Արծրունու «Պատմություն տանն Արծրունյաց» երկում, որտեղ նա հիշատակել է, որ Սասունի բնակիչները լեռներում ձյան վրա երթեւեկում էին՝ ոտքերի տակ հատուկ տախտակներ կապած:
ԱՐԾՎԻ ԲԱԽՉԻՆՅԱՆ
