Երկու թե երեք տարի առաջ որոշեցի այլեւս թատերախոսություն չանել, քիչ չեմ գրել, բավական է, ավելի լավ է զբաղվեմ իմ գլխավոր գործով, օրինակ՝ հորինեմ եւ ոչ թե կյանքից արտագրեմ հերթական պատմվածքը, վիպակ կամ մեկ ուրիշ գեղարվեստական երկ, որոնք շատ ավելի կարտահայտեն իմ Ես-ը, այսինքն՝ ինձ: Ես-ը հոգեւոր աշխատանք կատարողի գուցե ամենակարեւոր հատկանիշն է: Ով Ես չունի, ով նման է ու կրկնում է ուրիշներին, ճիշտ կանի զբաղվի աթոռաշինությամբ կամ մեկ այլ արհեստով եւ ոչ արվեստով: Սակայն գետի պես հոսող կյանքում ոչ ամեն որոշում կարող է իրականության վերածվել: Գետերը երբեմն փոխում են իրենց հունը, մի զարմացեք՝ կարող են անգամ հակառակ ուղղությամբ հոսել:
Վերջերս Դրամատիկականում դիտում էի Ալֆրեդ դը Մյուսսեի «Լորենցաչչո» պատմական դրամայի առաջնախաղը՝ Արմեն Խանդիկյանի բեմադրությամբ: Նստած եմ հանդիսասրահի 6-րդ կարգի 9-րդ աթոռին: Այստեղից է Խանդիկյանը կատարում իր բեմական փորձերը: Ինքնամոռաց հետեւում եմ բեմական գործողություններին: Մեկ էլ վախի պես մի բան եմ զգում՝ հանկարծ թատերախոսություն չանեմ «Ազգ»ում կամ «Գրական թերթում», ուրիշ մշակութասեր պարբերական չկա, մեր երկրում բոլորը քաղաքականացված են՝ ճշմարիտ, սուտ ու կեղծ: Չէ, չեմ անի: Թող այլք անեն, որոնք կենդանի են, բայց բացակա: Տաղանդավոր եւ ամենահաս Լեւոն Մութաֆյանն էլ հեռացել է մեզնից: Վերադառնում եմ տուն: Մինչեւ «առավոտ լուսո, արեգակն արդար»` քունը հոգուս ու աչքերիս մոտ չի գալիս, արդեն մտովի շարունակում եմ դիտել «Լորենցաչչոն», եւ վերջապես որոշում եմ դրա մասին հայտնել իմ կարծիքը: Ինչպես միշտ, թեկուզ սխալվելիս, փորձեմ լինել բացարձակապես անկեղծ ու եսական:
Ալֆրեդը, ներողություն, ընթերցող, առաջին ու վերջին անգամ լոկ անունն եմ տալիս, քանզի նրան շատ սիրեցի, 18-րդ դարի Ֆրանսիայի գրականության ականավոր անհատներից է, բանաստեղծ, արձակագիր, դրամատուրգ, իր եւ ոչ իմ երկրի ակադեմիայի անդամ: Ավելի քան հարյուր տարի առաջ նրա որոշ երկեր թարգմանվել են հայերեն, նաեւ Հովհաննես Թումանյանի ձեռամբ, բայց նա մեզանում, օրինակ, Բալզակի կամ Ստենդալի հռչակը չունի, ոչ իր մեղքով, այլ հայերիս: Սա, իհարկե, կարեւոր չէ, պարզապես՝ գրական մի փաստ: Նրա դրամատուրգիայից եւս հայոց թատրոնում ոչինչ չի բեմադրվել, «Լորենցաչչոն» անդրանիկ դեպքն է, բարեբախտաբար այնքան կատարյալ ու նշանակալից: Ցանկանում եմ ուրիշ իրողություն հիշատակել: Ժամանակներ կան, երբ գրեթե պատանի երիտասարդը ծնում է հանճարեղ բանաստեղծություն, օրինակ Պետրոս (ոչ Լյուդվիգ) Դուրյանը: Պոեզիայում սա հնարավոր է: Դրամատուրգիայում՝ անհնարին: Մյուսսեն անհնարինը դարձրեց հնարավոր: «Լորենցաչչոն» նա ստեղծել է 24 տարեկանում: Մեկ այլ օրինակ էլ գիտեմ. Լերմոնտովը 22 տարեկան էր, երբ գրեց նշանավոր «Դիմակահանդեսը»: Հրաշք է եւ կախարդանք:
Ասացի՝ «Լորենցաչչոն» պատմական դրամա է, ոչ ողբերգություն, սակայն ողբերգական ալեկոծումներով: Գործողությունների վայրը՝ Ֆլորենցիան, հերոսները՝ բարձրաստիճան իտալացիներ, որոնք իրար հարաբերում են ոխերիմ բարեկամների թշնամանքով եւ ատելությամբ: Այստեղ դժվար չէ զգալ Շեքսպիրի ողբերգությունների եւ քրոնիկների շունչն ու ոգին: Ողբերգության ժանրին բնորոշ է երեւույթների դարաշրջանային ընդգրկումը, իսկ դրաման գտնվում է մի որոշակի տարածության ու ժամանակի տիրույթում եւ չի վերաճում անսկիզբ-անվերջանալի համաշխարհային փիլիսոփայության: Դրաման ողբերգության մանրակերտն է եւ ողբերգություն չէ: Ռուս գրողի «Լավատեսական ողբերգություն» վերնագրով պիեսը սոցռեալիստական սուտ է ու կեղծիք, ողբերգությունը երբեք լավատեսական չի լինում, այլ հոռետեսական եւ հնչեցնում է մարդկության ֆիզիկական ու բարոյական մահվան ռեքվիեմ: «Լորենցաչչոյում» Ալֆրեդ դը Մյուսսեն կրել է Շեքսպիրի ակնհայտ ազդեցությունը, եւ թեեւ նրանից մի քանի քայլ նահանջել՝ չլինելով հանճար, բայց որոշ գունագծերով նրան հարազատ է մնացել: Բնական է, որդիները հազվադեպ են բարձրանում հայրերի մակարդակին, եւ հակառակը՝ հայրերը միշտ չէ, որ ի վիճակի են որդիների կողքին կանգնելու: Երեւի Աստծո կամոք:
Ինչո՞ւ է Արմեն Խանդիկյանը բեմադրել այս դրաման եւ երկխոսել նրա հեղինակի հետ: Այս հարցը ես անվանի ռեժիսորին չեմ տալիս, այլ՝ ինձ: Չեմ կասկածում, նա այստեղ տեսել, զգացել է Վիլյամ Շեքսպիրի ներկայությունը, որին, իբրեւ ստեղծագործող անհատականություն, հոգեհարազատ է արդեն մի քանի տասնամյակ: Թերեւս հայոց եւ ոչ մի թատրոնում այնքան Շեքսպիր չի ներկայացվել, որքան Հրաչյա Ղափլանյանի անվան Դրամատիկականում: Նրա ընդհանուր խաղացանկում կան հանճարի յոթանուն երկերը, որոնցից չորսը Խանդիկյանի բեմադրությամբ («Համլետ», «Հուլիոս Կեսար», «Ռոմեո եւ Ջուլիետ», «Մակբեթ»): «Լորենցաչչոն» այս շարքից արտաքուստ դուրս է, բայց ըստ էության՝ ներսում: Խանդիկյանն այս աշխատանքը նվիրել է եղբորը՝ մեր օպերային թատրոնի անմնացորդ նվիրյալ Տիգրան Լեւոնյան-Խանդիկյանի հիշատակին, որը իր արտիստական մեներգերի եւ այլ գործերի թվում ստեղծեց «Պողիկտոս» գլուխգործոց ներկայացումը: Պարզ կամ ընտանեկան նվիրում չէ, այլ անանձնական արձագանք համընդհանուր հոգեւոր արժեքներին:
Զրուցակիցները ամեն պահ չէ, որ համաձայն են միմյանց հետ, յուրաքանչյուրն իրեն բնորոշ մենախոսությունն է անում շեքսպիրյան խաչմերուկում: Շատ տարիներ աշխատելով Դրամատիկականում իբրեւ գրական մասի վարիչ, բավականին գիտեմ Արմեն Խանդիկյան բեմադրական օրակարգը: Ոմանց նման նա պիեսը մեխանիկորեն չի տեղափոխում բեմահարթակ, այլ, հատկապես Շեքսպիրի դեպքում, կատարում է տարի եւ ավելի տեւող տնային աշխատանք, գիտնականի ուշադրությամբ թափանցում դրամատուրգի եւ նրա երկի ներաշխարհը, դիմակի տակ տեսնում դեմքեր, կարդում խոսքի ենթատեքստը, բառը, շեշտը, զգացմունքն ու միտքը, ճանաչում գրողի ժամանակն ու տարածությունը, ծավալուն կրճատումներ եւ տեքստից բխող տրամաբանական լրացումներ անում, որ դասականների պարագայում կարող է թվալ անհարգալից վերաբերմունք նրանց հանդեպ… Վերջապես տանը գծագրվում-ձեւավորվում է ապագա ներկայացումն իր գլխավոր բաղադրիչներով: Խանդիկյանի բեմադրություններն սկսվում են նրա բնակարանից, որտեղ չեմ եղել, միայնության մեջ: Երբ ի վերջո նա անցնում է բեմական փորձերին, որոնք ընթանում են շատ ավելի արագ, երկարատեւ, տնային բեմադրությունը, արդեն դերասանների մասնակցությամբ, ենթարկվում է նոր թատերագիտական ճշգրտումների: Նա հուշումներ է անում բեմի ու զգեստների նկարիչներին, թեեւ նրանք հիանալի ստեղծագործողներ են (Կարեն Գրիգորյան եւ Մերի Սարգսյան), երաժշտության փորձառու եւ հնարամիտ ձեւավորող Աշոտ Փափազյանին, լուսային խաղեր խաղացող Մհեր Միսակյանին: Բեմում չկա մի կետ, որտեղ Խանդիկյանը ներկա չլինի: Նա վարպետ է, մաեստրո եւ ուսուցիչ շատերի համար: Վաղուց է ասված. «Երբ աշակերտը պատրաստ է, գալիս է ուսուցիչը»: Դրամատիկականի ստեղծագործական համայնքը պատրաստ եղավ հանդիպելու ուսուցչին եւ իր շնորհներով ոչ թե թեթեւացրեց, այլ ավելի ծանրացրեց Խանդիկյանի գործն ու պատասխանատվությունը:
Հայ ժողովուրդն իր քաղաքական վերնախավի քայլ-քայլերով կատարեց բացարձակապես անարյուն, բավականին անսովոր թավշյա հեղափոխություն, նույնքան թավիշ հետեւանքներով: Թալանչիների, մարդասպանների, կաշառակերների, դավաճանների երկրում քչերը դատապարտվեցին, ներկայումս էլ նրանցից շատերը ազատորեն երթեւեկում են այս ու այնտեղ եւ վայելում իրենց հարստությունը: Ձեզ ծանոթ նախադասությունը մի փոքր խմբագրեմ՝ ուրվական է շրջում մեր հայրենիքում՝ դա գողապետերի ուրվականն է: Ինչպես շատ ու տարբեր ասպարեզներում՝ այստեղ եւս մենք ուրիշ ենք: Չենք կարդացել Դոստոեւսկու «Ոճիր եւ պատիժ» վեպը: Եթե կարդացել ենք՝ չենք հասկացել: Ծուլացել ենք դարձյալ կարդալ: Երբ հանկարծ գլխի ենք ընկել՝ եթե կա ոճիր, նրան պետք է պարտադրաբար հետեւի պատիժը, որպեսզի ոճիրները չկրկնվեն, ծիծաղել ենք հանճարի միամտության վրա՝ ի՜նչ պատիժ, ի՜նչ բան, ախպեր:
Թատրոններում յուրահատուկ հեղափոխություն է սերնդափոխությունը, որը որոշ դեպքերում անցնում է բավականին սուր բախումներով ավագների ու երիտասարդների միջեւ: Երեւանի Դրամատիկականում դա տեղի ունեցավ սահուն կերպով, իսկապես թավշյա, ոչ մի կաթիլ արյուն ու թշնամանք: Ես դրանում մի ավելորդ անգամ համոզվեցի, դիտելով «Լորենցաչչոն»: Ավագներից բեմում ներկա էր միայն ժողովրդական արտիստ Արթուր Ութմազյանը: Այնուհետեւ՝ միջին սերնդի վաստակավորներ Արմեն Բարսեղյան, Գոհար Իգիտյան եւ Էդուարդ Գասպարյան: Դերակատարներից շուրջ քսանը՝ երիտասարդ դերասաններ, որոնցից երկուսը՝ վաստակավոր արտիստ Արտաշես Մխիթարյանը (Լորենցո Մեդիչի) եւ Գագիկ Մկրտչյանը (Ալեսանդրո Մեդիչի) ցուցադրեցին հասուն եւ տաղանդավոր բեմախաղ: Ինձ ուրախություն է Դրամատիկականի այս լիարժեք շարունակելիությունը:
Չեմ ցանկանում, այժմ գուցեեւ ի վիճակի չեմ, այլ եւ տարաբնույթ նկատումներ անել Ալֆրեդ դը Մյուսսեի եւ Արմեն Խանդիկյանի երկխոսության, նրանց թատրոնական հոգեհարազատության վերաբերյալ, որ հիմնված է շեքսպիրականություն խոհափիլիսոփայական մեծ երեւույթի վրա:
Խոսքիս վերջին արարը Ամբոխի մասին կլինի, մեծատառ եմ ասում, որովհետեւ սա «Լորենցաչչոյում» մասսայական տեսարան, մասսովկա չէ, այլ՝ հերոս, միմյանց նման ու նույնական մարդկանց խմբավորում: Պիեսում Ամբոխն այնքան ընդգծված չէ, որքան բեմական տարածքում, կա ու չկա, Մյուսսեն գործող անձերի միջոցով է հարաբերում հանդիսատեսին: Խանդիկյանը՝ նաեւ Ամբոխով, նրան, այո, դարձնելով կատարյալ ձեւ ու բովանդակություն ունեցող հերոս, գործողությունների մեխանիզմ: Բեմադրիչն է նրան ներմուծել ներկայացման մեջ, ո՛չ Մյուսսեն: Բոլորն ունեն նույն դիմակը, նույն շարժումներն ու ձայնը, կարծես ռոբոտ լինեն: Ամբոխն անցնում է տեսարանից տեսարան, շատերն են մեռնում, բայց նա հավերժորեն անբաժան է կյանքից, ժամանակից ու տարածությունից, սկիզբ ու վերջ չունի: Սա Արմեն Խանդիկյանի գաղափարն է, որն ավելի վաղ արտահայտվել է իր «Հիսուս Նազովրեցին եւ նրա երկրորդ աշակերտը», «Հուլիոս Կեսար» բեմադրություններում, իսկ այժմ՝ «Լորենցաչչոյում», եթե չասեմ ավելի, ապա հավասարազոր շեշտադրությամբ, բայց գուցե ավելի: Խանդիկյանը չի կրկնում իրեն, այլ գաղափարը շարունակում է եւ խորացնում: Բեմական նորություն է, որ հայոց ուրիշ ոչ մի թատրոնում չեմ տեսել:
«Ամբոխի փիլիսոփայության» բնորոշումներով ու վերլուծաբանությամբ զբաղվել են արեւմտյան բազմաթիվ հասարակագետներ: Չգիտեմ, Արմեն Խանդիկյանը ծանո՞թ է նրանց մտքերին: Կարծում եմ՝ ոչ: Նա արտահայտել է իր միտքը, զգացմունքներն ու տագնապը ամբոխավար հասարակության վերաբերյալ: Չեմ չափազանցնում. եթե որեւէ մեկը ցանկանա ճանաչել Ամբոխին, պետք է դիտի նաեւ Խանդիկյանի այս բեմադրությունները: Ի՞նչ է Ամբոխը: Մի հոծ, խաժամուժ բազմություն՝ չար, տգետ, հանցագործ, մեծախոս, անտարբեր, փոփոխական վարքաբանությամբ: Ասված է՝ մի վախեցիր մարդասպաններից, լավագույն դեպքում նրանք կարող են քեզ սպանել, վախեցիր անտարբերներից, նրանք են ամեն ոճրի եւ սպանության գործիքը: Ամբոխն աստվածացրեց Հիսուսին, ապա նրան տաժանակիր մահվան տարավ: Հռոմեական սենատում Հուլիոս կեսարի սպանությունը, որ մեր հոկտեմբերի 27-ի վաղնջական նախադեպն է, հակապետական արյունոտ գործողություն, կատարվեց նաեւ Ամբոխի միջոցով, ոչ չնչին «ուչաստկովիի», այսինքն՝ թաղային ոստիկանի ձեռամբ: Շեքսպիրյան հանգուցալուծում է թե՛ պիեսում եւ թե՛ բեմադրության մեջ. ճշմարիտ ու բարոյական Լորենցո Մեդիչին սպանում է անբարոյական հարազատ եղբորը՝ Ալեսանդրո Մեդիչիին հրճվալից Ամբոխի աչքի առջեւ: Այսպես է կյանքում եւ թատրոնում: Արմեն Խանդիկյանի ամբոխագիտությունը հայերիս թատոնում նորություն եւ նորարարություն է:
Իմ եղբայր Ռաֆֆի Ադալյանը մի հորինվածք ունի, հայելիներով կոմպոզիցիա, որին հայերեն, ռուսերեն, անգլերեն խոշորատառ գրված է երկու բառ՝ «Ամոթ ինձ»: Նայում ես հայելուն, որտեղ արտացոլվում է քո դեմքը, կարդում «Ամոթ ինձ»-ը, եւ եթե ճշմարիտ մարդ ես, ճշմարիտ հասարակություն, պիտի որ ամաչես քո գործած մեղքերի համար, ապաշխարանք անես քո եւ Աստծո առջեւ: Ոչ, Արմեն Խանդիկյանը չի տեսել այս նկարը, բայց նրա «Հիսուս Նազովրեցին», «Հուլիոսը», «Լորենցաչչոն» նույնպես մարդկություն արտացոլող ոչ թե ծուռ, այլ շիտակ հայելի են, այստեղ նկարչի եւ ռեժիսորի հայացքները պարզապես համընկել են, յուրաքանչյուրն իր արվեստի միջոցներով է խնդիրը լուծել, իսկ խնդիրը կյանքն է հուշել նրանց եւ բերել բարձր գիտակցության:
«Ամոթ ինձ» պիտի ասենք բոլորս, առանց բացառության, անգամ՝ Աստված: «Աստծուն կարելի է ներել միայն նրա համար, որ նա գոյություն չունի» (Ստենդալ):
Շեքսպիրի բազմաթիվ ստեղծագործություններ ունեն փառահեղ Վերածնունդին բնորոշ ֆաբուլային պատմական արմատներ, որ լայնորեն արտահայտվել է նաեւ կերպարվեստի տիրույթում այդ ժամանակ եւ հետագայում: Խանդիկյանի շեքսպիրականն աչքի է ընկնում պատմության արդիականացմամբ: Այո, պատմություն, սակայն նաեւ, եւ առավել, արդիական կյանքը, մեր այս ժամանակն ու ողբերգությունները: Մեր ամբոխը: «Լորենցաչչոն» այս փոխակերպության փայլուն օրինակ է, Արմեն Խանդիկյանը՝ դասական ոճի նորարար արտիստ ռեժիսոր:
Ներկայացման ավարտական տեսարանում Խանդիկյանը կատարում է եւս մի անակնկալ, ֆանտաստիկ, ցնցող հավելում պիեսի տեքստին: Բեմում խելագար ամբոխն է, եւ Արմեն Բարսեղյան «Կարդինալը» նորահայտ տասնամյա երեխայի գլխին թագ է դնում: Ի պատասխան նա արտաբերում է ընդամենը երկու բառ՝ «Չիշիկ ունեմ»: Ամբոխի հրճվանքի ներքո շռան տղուկը դառնում է թագավոր: Հանդիսատեսը ծիծաղում է, այնինչ, կարծում եմ, պիտի ողբ ողբա, որ այսպիսիք ելնում են իրենց ու մարդկության շալակը եւ հրամայում՝ գյադա-գյուդեք, էս կողմ անցեք, հիմա էլ գնացեք էն կողմ (Նազարն ըստ Դերենիկ Դեմիճյանի): Հայ մեծ գրողի «Քաջ Նազարն» իհարկե կատակերգություն է հատկապես իր բառային հյուսվածքով, բայց միաժամանակ՝ նաեւ ողբերգություն: Նազարականությունը, նազարիզմը անբաժանելի է մարդկությունից եւ դժբախտացնում է նրան: Խանդիկյանի բեմադրության այս վերջաբանը «Լորենցաչչոյի» բովանդակությունը դարձնում է ավելի ողբերգական ու ժամանակակից:
Ամբոխավարներ, կեղծ թագավորներ, իշխանամետ թե ընդդիմադիր բախտախնդիրներ, մտավոր կույրեր, հին ու նորեր, սեւ ու սպիտակներ, կին ու տղամարդ, անբարոյականներ, քաղաքական գործիչներ, սուտ ու որդնած բարերարներ, հոգով աղքատներ, ճղճիմ ու ողորմելի մանրոգիներ, անհավատ քահանաներ ու ավելի բարձրեր, օլիգարխներ ու միլիոնչիկներ, ժողովականներ, խաբեբաներ, մի քանի տիրոջ ծառաներ, ինչու չէ՝ նաեւ գիտնական, ժուռնալիստ, գրող, դասախոս, արվեստագետներ, բոլորդ ու բոլորդ գնացեք Դրամատիկական թատրոն եւ լսեք ու տեսեք ինչ է ասում «Լորենցաչչոն»: Ես այնտեղից եմ գալիս, խոսքս էլ, հասկացաք թե ոչ, իմ՝ Նորայր Ադալյանի մեղայականն է: Գնացեք, խնդրում եմ: Եվ եթե ոչ բարձրաձայն, ապա ցածրաձայն ու մեկուսի մեղա եկեք՝ «Ամոթ ինձ»: Դա ձեզ կմղի «ինքնանորոգումի» եւ «հոգեփոխության» (այս լուսավոր ու փրկիչ բառերն առա Գարեգին Նժդեհից):
Չէ, հույս չունեմ, չեք գնա: Որովհետեւ արքայազն իշխան Համլետը արդեն հինգ հարյուր տարի ասում է ու կրկնում՝ մարդիկ, ժամանակն իր շավղից դուրս է սայթաքել…
Վերջ ու վերջ, այլեւս թատերախոսություն չեմ անելու, ինձ ու ձեզ անբեկանելի խոսք եմ տալիս, ձեռքս սրտիս վրա երդվում եմ:
ՆՈՐԱՅՐ ԱԴԱԼՅԱՆ
2023 թ. նոյեմբերի 10
