Սա հարց չէ, այլ խնդիր, որը պատասխան է ենթադրում: Նոր չէ այս խնդիրը, սակայն արվեստի ու գրականության զարգացման կարճ թե երկար շրջափուլերում միշտ նորովի է դրսեւորվում՝ այդ օրերին բնորոշ արժեքայնության չափանիշերի կիրառությամբ:
Ասում են՝ Հոմերոսից հետո գեղարվեստական մտքի ու նայվածքի մեջ ոչինչ էականորեն չի փոխվել, մարդկությունը շարունակում է եւ կրկնում իր առաջին աստվածատուր հանճարի տեսլականը պատմության ու ճակատագրի վերաբերյալ, նրա գրական-հոգեւոր քարտեզի հիմնարար գույներն ու գծերը չնչին «խմբագրումներով»: Գուցե ճշմարի՞տ է, անկեղծ ասած՝ չգիտեմ, սակայն, ինձ թվում է՝ ոչ այնպիսի մի ճշմարտախոսություն, որին կարելի է ամբողջովին եւ անմնացորդ հավատ ընծայել:
Ես չասեմ, դուք ասեք, հոմերոսյան աշխարհում մարդկությունը կա՞նգ է առել: Իհարկե ոչ: Գեղարվեստական մշակույթի փիլիսոփայությունը նման է հոսող գետի. յուրաքանչյուր վայրկյան նույնն է եւ նույնը չէ, երբեմն, նույնիսկ, հակառակ ու հակադարձ համեմատական իր նախորդին, մեկ էլ, մինչեւ իսկ, փոխում է իր հունը, մի վայրկյան առաջ մեղմորեն երգում էր, այժմ՝ շառաչում ու փոթորկվում, շուտով էլ դարձյալ երգելու, մշտապես մնալով նույն բազմաբնույթ գետը, որի հավաքական անունը, այս դեպքում, մշակույթ է՝ գրականություն, կերպարվեստ, ճարտարապետություն, թատրոն, երգ ու երաժշտություն: Հոմերոսն էլ չէր ցանկանա կանգառ լինել, այսինքն՝ վերջ ու վերջակետ, այլ սկիզբ ու հավերժական շարունակություն, որովհետեւ աստված չէր, այլ մարդ, ոչ թե լեգենդ, այլ իրականություն, մի կոնկրետ ժամանակի եւ տարածության արտահայտիչ, ինչպես հազարամյակներ հետո ապացուցեց Շլիմանը՝ բացահայտելով Տրոյան: Կարծում եմ նրա հանճարեղությունը նաեւ շարունակելիության մեջ է, հոսող գետ, ավելի ստույգ՝ օվկիանոս, որ մինչեւ օրս մակընթացություններով եւ տեղատվություններով ողողում է մարդկության հոգեւոր աշխարհի ժայռեղեն ափերը: Գիտակցո՞ւմ ենք արդյոք այս շարունակելիության ներկայությունը մեր մտազննումներում: Ցավոք՝ ոչ: Եվ այս ոչ-ը մեզ հեռացնում է ճշմարտությունից, խաբում ենք ինքներս մեզ, թե հեծանիվ ենք հայտնագործել: Նույնիսկ մեծն Սայաթ Նովան՝ «Իմ գիրն ուրիշ գրեն է», որի ոսկեշող բառերում Արեւելք աշխարհ կա եւ Եվրոպա, առանց որի թերեւս չէր կարող ստեղծվել նրա «ուրիշ գիրը», այլ՝ ապրող ավանդույթների հենքով եւ իր ծովածավալ զգացմունքների ոսկե բառերով միասնաբար: (Կոստանագետ Երվանդ Տեր-Խաչատրյանը նշանավոր գրողի գրքերից մեկն անվանակոչել է «Բառերի ոսկին», ոչ թե շատ թանկ մետաղ, այլ նրա հոգեկառուցվածքի մի ընդհանրական նշանապատկեր, նրան տեսնելով ոչ թե մի ներփակ, այլ հայ ու արեւմտյան գրական առնչությունների դաշտում):
Շատ տարիներ ես հետեւում եմ «Ժամանակակի՞ց է արդյոք ժամանակակից արվեստը» խնդրի քննարկումներին մեզ մոտ եւ այլուր: Լսել եմ ու լռել: Այժմ փորձում եմ հեռակա կարգով մի փոքր մասնակից դառնալ դրան, ուշ, բայց հաստատապես ոչ ուշացած, որովհետեւ համոզված եմ՝ գրողը, նկարիչը, քննադատը, արվեստաբանը քանի դեռ կան, իսկ նրանց վերջը չի երեւում, գեղարվեստը վերջ չունի, որքան էլ գտնվեն որոշ խելացի մարդիկ, որոնք տագնապի զանգեր հնչեցնեն, օրինակ, վեպի կամ մեկ այլ ժանրի մահացման, Եվրոպայի մայրամուտի վերաբերյալ, պիտի գրավոր թե բանավոր իրենց եւ ուրիշներին հարց տան՝ ժամանակակի՞ց է արդյոք ժամանակակից արվեստը: Սա՝ ժամանակակիցը, ոչ թե ժամանակին կցորդ, նրան կցասայլակ, այլ նրա շունչն ու ոգին, շատ իմաստալից ու ոսկետառ բառ է, արվեստի արժեքայնության էական ցուցիչներից մեկը: Չարենցն ասաց. «Ժամանակի շունչը դարձիր», նաեւ՝ «Կարո՞ղ ես քեզ կոփել այնպես, որ քո մեջ ամփոփես անցյալը / Բայց եւ լինես ներկայում նոր, քան նորերը բոլոր»: Կարեւոր հորդորներ են, հատկապես «շունչը» եւ անցյալ-ներկա հավասարումը:
«Շունչը», մարմնի շնչառությունը, որը հարաբերում է ժամանակակից կյանքին, քեզ ապրեցնում է, հենց որ շունչդ փչես՝ դու այլեւս չկաս, մեռած ես: Սակայն չարենցյան բանաձեւը միայն հորիզոնական շարժում չէ, ավելի շատ՝ ուղղահայաց, դեպի հոգու եւ հոգեղենության վերին տարածքները՝ դարձիր երկնային հոգուն հարազատ, նրան ժամանակակից, չէ՞ որ գրականությունն ու արվեստները իրականության պատճենը չեն, թեեւ մեծ մասամբ այսպես է, այլ ձգտում են արարելու «հոգեւոր ֆաունա» (Խոսե Օրտեգա-ի – Գասեթ): Բավականին հարուստ չարենցագիտության մեջ այս շրջաբանությունը՝ երկրից դեպի երկինք, գիտակցված չէ: Սրան առիթ է տվել եւ բանաստեղծը, նաեւ ասելով՝ «Կապվիր նյարդով յուրաքանչյուր / Քո օրերին ու քո դարին»: Չէր կարող չասել, ոչ թե իր ներքին համոզմունքն ու գաղափարն ասաց, արտահայտեց ոչ թե իր հանճարեղ մարդակերպությունը, այլ այստեղ ակամայորեն միացավ աղմկարար հասարակության ամբոխացած շարքերին: Չմոռանանք, ահեղ 1930-ական թվականներն էին, հեռու չէր 37-ը, որի մահացու շունչը նա չէր կարող սիրտ ու մտքով չզգալ, ներքին երրորդ աչքով չտեսնել մահվան տեսիլները: Արդեն եփվում էր ռեալիզմին թշնամի սոցռեալիզմը՝ իր տոտալիտար կուսակցականությամբ, եւ ամեն օր ղեկավարվում ռուսական Տիզբոնի կողմից: Մենք պետք է կարողանայինք, հիմա էլ ուշ չէ, դասագրքերում, շատ հոդվածներում ու մենագրություններում՝ Չարենցին վերջնականապես ազատագրել Չարենցից եւ աշխարհին ցույց տալ նրա պոետական արվեստի հավերժական, ոչ օրացույցային բովանդակությունը:
Հարցի քննարկումը ինչի՞ց պետք է ելնի, ի՞նչ հիմքեր է նկատի առնելու: Միայն ու միայն իսկական արվեստից, ոչ թե կեղծ, մոդայիկ եւ անցնող-մեռնող օրերի զանգուլակներով, ամբոխային մարդու ճաշակը, ավելի ճիշտ անճաշակությունը շոյող երեւույթից: Պետք է հիմնականում եւ գլխավորապես հաշվի նստի մնայուն քերթության արվեստի ձեւաբովանդակային հատկանիշերի հետ: Կա մի այսպիսի կյանքային լեգենդ, որ պատմվում է արդեն դարից երկար: «Նա վերցրեց վրձինն ու նկարեց իր քաղաքի պատրիկներից մեկի դիմանկարը: Հետո կտավը հրապարակ տարավ՝ իմանալու ամբոխի կարծիքը… Եվ մի կոշկակար խոսեց. «Այս մարդու միտքը շատ է բարդ, հոգին խառնակ է, ճակատը՝ մեծ եւ թիկնոցի օձիքն էլ ինձ դուր չեկավ»: Եվ նկարիչն այդժամ ասաց կոշկակարին. «Դատիր, բայց ոչ քո կոշիկից վերեւ»»: Իսկ մենք հաճախ ի՞նչ ենք տեսել ու տեսնում: Արվում են դատողություններ կոշկակարի մակարդակով, մեկ հարթության վրա դնելով չորն ու թացը, արվեստն ու հակաարվեստը: Այսպիսի տեսունակությամբ հնարավոր չէ պարզել՝ ժամանակակի՞ց է արդյոք այս կամ այն մշակույթը, թե՞ կեղծ ու ժամանակավրեպ: Երբ չգիտես ու հաշիվ չես անում գրականության, կերպարվեստի, երաժշտության, թատրոնի ներքին շնչի առանձնահատկությունները, չես կիրառում դրանք գնահատելու իմացաբանական «գործիքներ», լավագույն դեպքում զգալով օրացույցի մեկ օրական շնչառությունը, կմոլորվես քննարկվող խնդրի անցուղիներում եւ հաստատապես կտաս սխալ պատասխան՝ օրացույցը համարելով ժամանակակից, իսկ, օրինակ, հեռավոր անցյալում ստեղծված մի երեւելի նկար կամ վիպասանություն՝ ոչ արդիական: Ներկայումս այս «տեսաբանությանը» հաճախ կարելի է հանդիպել, որն էլ ինձ առիթ է տալիս որդեգրելու դրան ընդդիմադիր վարքագիծ: կոշկակարը կոշիկ է կարում ուրիշի համար եւ փորձում վաճառել շուկայում: Նաեւ սրանում է կոշկակարության եւ արվեստի տարբերությունը: Գրականության ու արվեստի դաշտում էլ կոշկակարները քիչ չեն:
Անցյալ դարի 1960-70-ականներին կար սակավագիր, այժմ մոռացված մի գրող՝ «Սերմնացանները չվերադարձան» վեպի հեղինակը, վերնագիրն ու ֆաբուլան Գեղամ Սարյանի ընտիր բանաստեղծությունից էր անթաքույց թխել՝ «Սերմնացանները չդարձան տուն»: Նա մեր գրական կենսակերպից շատ դժգոհ անձ էր, բայց արտահայտում էր մեկ ու միակ մի հիացմունք. Ծաղկաձորում գրողների ստեղծագործական տան երկրորդ հարկի խուլ պատին մեծակոփ խմբակային հարթաքանդակ կար՝ մեր անցյալի արժանահիշատակ գրիչների ենթադրյալ դիմապատկերներով, այժմ էլ այնտեղ է: Այս անձը օրը մի քանի անգամ կանգնում էր հարթաքանդակի առջեւ, երկար դիտում եւ իրեն ու անցորդներիս ասում՝ «տեսեք, հանճարեղ է»: Իսկ իրականում դա Նկարիչների միության արհեստակցական «խուդֆոնդի» հերթական խալտուրան էր, հատկապես մեծ փողերով լվացված: Գնացեք: Տեսեք: Համոզվեք: Ոչ մի առնչություն արվեստի հետ: Հազարավոր այսպիսի օրինակներ կան ոչ միայն Հայաստանում, որոնք ներկայանում են իբրեւ արդիական արվեստ: Լսեք, տեսեք վերջին տասնամյակներում մեր կլկլացող երգիչ-երգչուհիներին եւ կատակասեր դերասացներին, որոնցից ոմանք վաստակավորի, մինչեւ իսկ ժողովրդականի պետական կոչումներ ստացան՝ կրթելու փոխարեն փչացնելու հասարրակության ճաշակը: Ես այլեւս չեմ նայում նրանց, այլ դահլիճում հավաքված հոծ բազմությանը, որ տեսածից-լսածից հորթային հրճվանք է ապրում: Հեռուստավարը մի օր Արամ Ասատրյանին ասաց,- ականջսխլաներ չլսեի,- «Հայերիս մեջ դուք ավելի հռչակավոր եք, քան Արամ Խաչատրյանը»: Երգիչը լռելյայն համաձայնեց, որովհետեւ հեռուստատեսության աղջնակը ճիշտ եւ տեղին ասաց: Ամբողջ հայ աշխարհը Արմենչիկի հետ երջանկորեն պար է գալիս, որն ազգային դժբախտություն է: Թերթերից մեկն էլ ժամանակին հոդված տպագրեց հետեւյալ վերնագրով. «Գլխարկներդ հանեք, Վալմարն է գալիս»: Սա չէր ասվել ո՛չ Ավետիք Իսահակյանի, ո՛չ Մարտիրոս Սարյանի եւ ո՛չ իսկ Ստեփան Զորյանի վերաբերյալ: «Կը նահանջեն ծնողք, որդի, քեռի, փեսայ, կը նահանջեն բարք, ըմբռնում, բարոյական, սէր: Կը նահանջէ լեզուն, կը նահանջէ լեզուն, կը նահանջէ լեզուն: Եվ մենք դեռ կը նահանջենք բանիւ եւ գործով, կամայ եւ ակամայ, գիտութեամբ եւ անգիտութեամբ, մեղա՜յ, մեղա՜յ Արարատին» (Շահան Շահնուր):Կարծում եք այս նահանջը դեր եւ դերակատարություն չունեցա՞վ քառասունչորսօրյա պատերազմում, համոզված եմ նաեւ այդ հիմքով պարտվեցինք, յուրաքանչյուրիս ու շատերիս հոգեւոր եւ բարոյական արատների պատճառով…
Այո, որոշելու ժամանակակի՞ց են արդի փորձարարությունները՝ անհրաժեշտ է բացարձակապես ելնել դրանց ոչ թե առերեւույթ, այլ խորքային գեղարվեստական հատկանիշերից, նկատի առնել մտածումը, գոյության խորհուրդը, բառերի ոսկին, նկարի վրա գո՞ւյն է, թե՞ ներկ, ճարտարապետությո՞ւն ենք կարդում-տեսնում, թե՞ ընդամենը փոշոտ ու խառնափնթոր շինհրապարակ եւ ուրիշ շատ հատկանիշեր, մարդը կա՞, թե՞ բացակա է, չկա, անկախ այն բանից, որ մեր առջեւ անմարդ բնանկար է, նատյուրմորտ կամ ծովանկար: Հիրավի, ճշմարիտ գրականությունն ու արվեստները բավականին բարդ գորգահյուսվածքներ են, եւ եթե նրանց ներթափանցումով չկարդաս, կարող ես մոլորվել, ալքիմիկոսի պես կեղծ ոսկին ներկայացնել որպես իսկական ու դեռ մի բան էլ ավելի, հավասարման նշան դնելով անցյալի մեծ արվեստի եւ չնչին վերնիսաժային ցուցադրանքների միջեւ «Ժամանակակիցի» առումով մինչեւ իսկ գերապատվությունը տալ վերջինիս: Դու հին ես, երեկվա օր ու անցյալ, իսկ ես՝ նոր ու ժամանակակից: Այսպես խեղաթյուրվում են արժեքայնության չափանիշերը, որ գրականության ու արվեստների գլխին շողացող դամոկլյան տեսաբանություն է: Ստեղծագործության արդիականությունը չի կարելի ծննդյան, ԶԱԳՍ-ի կողմից տրված ծննդականի թվականով որոշել: Ես սա միամտություն չէի համարի, միամտությունը մեղմ է ասված, խիստ, ընդգծված ու ճշմարիտ ասեմ՝ ինքնահաստատման ու եսակենտրոն մի քաղաքականություն, գին սարքելու եւ վստահաբար շուկա մտնելու ցանկություն, կարծես պարենային կամ տնտեսական ապրանք ես վաճառում, խառը կանաչի, որ նոր հիվանդություն չէ: Էլ ո՞ւր մնաց Սուրբ գրքի խորհուրդը՝ «Հավաքիր քո գանձերը երկնքում»: Գրականության, կերպարվեստի, երաժշտության եւ թատրոնի ասպարեզներում:
Եթե արվեստները կրում են իրենց ստեղծման թվականների շունչն ու ոգին նշածս ու չնշած հատկանիշերով, ուրեմն նրանք մշտապես ժամանակակից են եթե ոչ ամբողջովին, ապա մի քանի էական գծագրությամբ: Այսօր էլ մեր հույզերում Հոմերոս կա, օրինակ՝ աշխարհում դեգերող Ոդիսեւսի կարոտն ու կարոտախտը հայրենիքի հանդեպ, առ Իթակեն: Մեր մեջ միջնադարերն են ապրում իրենց խոհերով ու խորհուրդներով: Մենք՝ ժամանակակիցներս, սահմանազատված չենք մոդեռն արվեստից եւ մեկ էլ կատարում ենք պոստմոդեռնիստական փորձեր՝ ասես շարունակելով երեկվա գրականության ու արվեստների ոճական խաղերն ու փիլիսոփայությունը: 1821 թվականին Մոսկվայում ծնված Դոստոեւսկին յուրաքանչյո՛ւր օր ժամանակակից է, որովհետեւ արտահայտում է այսօրվա ապրող մարդկության հոգու քիմիական բաղադրությունը: Նրանից առաջ՝ Շեքսպիր ու Գյոթե, այլք: Մի քայլ ավելի ետ գնամ, հասնելով հին հունական թատրոնին, որի հիմքը երգչախումբն էր: Չեքիջյանի երգչախումբն էլ է հիանալի թատրոն, հատկապես հոգեւոր երգեր ու Կոմիտաս կատարելիս, ասես մենք Հունաստան ենք, գուցե եւ այդպես է, կամ Հունաստանը՝ մենք: Տարիներ առաջ Ջիմ Թորոսյանն ու ես Հունաստանում էինք: Աթենքում Ջիմը հսկայական բացօթյա թատրոնի ճարտարապետության նշագրումներ էր ջանասիրաբար անում: Վերադառնալով Երեւան, հունականի հետքերով ու տրամաբանությամբ մտահղացավ ու կառուցեց Կասկադը, որի բարձրագնա հարթակներից, ասես թատրոնում նստած, կարելի է հիանալ մեր սիրելի մայրաքաղաքի Թամանյանական համայնապատկերով: Նկար դիտողը սովորաբար տեսնում, սիրում, գնահատում է ոչ թե նկարչությունը, այլ այնտեղ պատկերված նյութեղեն առարկան: Այս անգիտությունը նկարչություն-հանդիսատես հարաբերության դժբախտություններից է, որ կա նաեւ գրականություն-ընթերցող զուգահեռում: Շատ եմ ականատես եղել թանգարաններում «արվեստաբան» ուղեկցորդի այցելուներին ուղղված բացատրությանը: Տեսեք, ճակատամարտ պատկերող կոմպոզիցիա է, ծաղիկների նատյուրմորտ, այսինչի դիմանկարը, ամառային բնանկար եւ այլն: Գլխավորապես պատմում է ինչ-ի մասին, ոչ մի խոսք ինչպես-ի վերաբերյալ, որտեղ արտահայտված են նկարչին ու նկարչությանը բնորոշ առանձնահատկություններ, այս արվեստի ալֆան եւ օմեգան: Ցավոք սրտի շատ «գրականագետներ ու քննադատներ» էլ գրականության ֆաբուլան են վերապատմում, ի վիճակի չեն բացահայտելու գեղարվեստական խոսքի արտահայտչականության յուրահատկությունները, բառերի ոսկին, գրողի հայեցությունն ու ոճը, ստեղծագործության ձեւի ու կառուցվածքի առանձնահատկությունները եւ այլն, որոնք բուն գրականությունն են, նաղլ են անում աշխարհից կտրված մի գյուղական վարժապետի նման, երբ մարդկությունը վաղուց ունի հիանալի տեսաքննական մտքի փորձառություն եւ ավանդույթներ:
Բյուրավոր ծաղկե նատյուրմորտներ են նկարվել: Սակայն լավագույններից քչերի մեջ աչքիս առջեւ է մեկը, որ որքան հին է, այնքան էլ նոր ու նորաշունչ, հավերժորեն արդիական՝ Վան Գոգի «Արեւածաղիկները»: Ինձ եւ ձեզ հարց եմ տալիս՝ ո՞րն է այս հավերժության գաղտնիքը… Կարծում եմ՝ այս նկարի մարդեղությունը: Մեկը մեկից կատարյալ հազարավոր դիմանկարներ են ստեղծված, բայց դրանցից աստվածայինը, թվում է, Լեոնարդոյի «Ջոկոնդան» է: Այժմ ապրում է Լուվրում, անխոցելի ապակու տակ, որովհետեւ խելագար փորձեր եղան գնդակահարելու նրան: 1982-ին երկար, մի ամբողջ դար նայեցի նրան, նա՝ հեքիաթային բնության մեջ, բնությունը՝ նրա, իրար լրացնող, միասին՝ մի ամբողջական ժպտացող աշխարհ: Ասես առջեւս անձեռակերտ, անհավատալի նկարչություն էր, պոեմ, վեպ, էպոս: Շուրթերով մտովի շոյեցի այդ ժպիտը, ու թեեւ նա չպատասխանեց, մնացի մենակ մարդաշատ Լուվրում, բայց ոչ թե սիրահարվեցի, այլ սիրեցի նրան: Կենդանի արարածներից միայն մարդն է ժպտում, դա նրա գոյաբանության արեւաշող լույսն է: Ավելի քան հինգ հարյուր տարի առաջ ստեղծված «Ջոկոնդան» իմ եւ ձեր՝ 21-րդ դարում ապրողներիս կողքին է, ոչ երեկվա օր կամ անցյալ ժամանակների վիպասանք:
Մակերեսային կարծիք է, թե Վերածնունդը հին Հունաստանի գեղարվեստական մշակույթի վերածնություն է: Որոշ գունագծերով՝ այո, սակայն ամբողջովին՝ ոչ: Եվ այստեղ գլխավոր տարբերությունը, որով Վերածնունդը դառնում է զարգացման սկզբունքորեն նոր շրջափուլ արվեստի պատմության մեջ, նրա ենթագիտակցային, զգայական, գիտակցված վերաբերմունքն ու շրջադարձն է առ մարդը: Սա մի կարմիր գիծ կամ ջրբաժան է նրանց միջեւ: Անտիկ աշխարհը միֆականացված էր, նրա հերոսներն աստվածներ էին, նրա դիցարանում բացակայում էր Մարդը: Սիրո եւ գեղեցկության աստվածուհի Աֆրոդիտեն մեզ չի ժպտում եւ աչքի է ընկնում սպիտակ մարմարե սառնությամբ: Բոլոր աստվածները: Մարդը բացակայում է, աստվածներն են ներկա: Նաեւ Հոմերոսի ասքերում, թեեւ այստեղ մարդկային են գործող անձանց զգացմունքները, հարաբերություններն ու ճակատագրերը: Պատճառը փնտրենք գրականության եւ կերպարվեստի առանձնահատկություններում:
Նախասկիզբ Նարեկացի ու Դանտե եւ բուն Վերածնունդը՝ մեկը մեկից լուսավոր նկարիչներ ու գրողներ, դեմքով շուռ եկան անտիկ շրջանի աստվածներից դեպի Մարդը եւ մարդեղացրին գեղավեստական գրականությունն ու արվեստները հոգու եւ մարմնի ալեկոծումներով: Սա մեծագույն հեղափոխություն է մարդկության պատմության մեջ, բայց չեմ սիրում այս «հեղափոխություն» բառը (ռուսերենում՝ «ՐպՉՏսþՓՌÿ»), հնար ունենայի բառարաններից այն կվտարեի: Այստեղ՝ 14-16-րդ դարերում վերածնված Աֆրոդիտեն ժպտում է: Ժպտում է մինչեւ իսկ Ջորջոնեի «Քնած Վեներան», ժպտում է իր մերկ մարմնի գեղեցկությանը: Ռաֆայելի «Սիքստինյան տիրամայրը» նկարում որքան ժպիտ, մայրական սեր ու քնքշանք կա Աստծո մանկամարդ զավակի հանդեպ, եւ անհանգիստ սրտի տագնապ՝ արդյո՞ք նա երջանիկ է լինելու այս աշխարհում, թե՞ ամբոխը նրան ծաղրուծանակելով խաչ կհանի: Միքելանջելոյի Սիքստինյան կապելլայի սիմֆոնիկ-մոնումենտալ առաստաղապատկերում մարդացած աստվածային կերպարներն են հարաբերվում իրար, կատարում հոգեւոր ու ֆիզիկական ուժի եւ գեղեցկության օրհներգ (տեսել եմ ու լսել): Մարդիկ խրախճանք են անում անգամ ժանտախտի ժամանակ եւ միմյանց զվարճացնում մարմնեղեն սիրո իրապատում հեքիաթներով: Լաուրային նվիրված սոնետներում Պետրարկան ներկայացնում է կնոջ գեղեցկությամբ ապրող քնարական հերոսի ապրումները: Դոն Կիխոտն ու Սանչոն պտտվում են աշխարհի շուրջը, ինչպես Երկիր մոլորակն՝ Արեւի, եւ ապացուցում հավերժորեն ապրելու մարդկության իրավունքը: Դանտեի «Աստվածային կատակերգությունը»՝ դժոխքով, քավարանով ու դրախտով, աստվածային չէ, այլ նոր ժամանակներին ուղղված հայացք ու փիլիսոփայություն:
Այս ամենը պատմություն է, որի մասերը հավաքվում են եւ դառնում համալիր գիտություն: Պատմագիտությունը գիտությունների թագաժառանգ իշխանն է, նա թերեւս մյուսներից առավել է կապված մարդկային գոյաբանությանը եւ մեզ անվերջ հուշում է՝ ով ես դու եւ որտեղից ես գալիս, մեզ սովորեցնում ինչ անել այս բարդ ու հակասական աշխարհում ապրելու համար:
Այս օրինակները, որ հիշեցի եւ շատ բաներ էլ մոռացա ասելու, վկայում են Վերածննդի նորարար գեղագիտությունն ու կենսակերպը եւ այսօր առնվազն աչքի մոդայիկ հիվանդություն է, կատարակտ, անբուժելի ուղեղային մորմոք, այն շղթայել անցյալի մութ անձավներում եւ կտրել մեր այս «լուսավոր» ու «մոդեռն» ժամանակների՞ց: Շատ տխուր մի «տեսաբանություն»: Չեմ վախենում կրկնելուց, եթե գրականությունն ու արվեստները իրենց ժամանակ եղել են արդիական ու գտնվել ձեւի եւ բովանդակության բարձրագույն մակարդակի վրա, ինչպես մեծ վարպետների պարագայում, նրանց շունչն ու ոգին մշտապես կլինեն ժամանակակից, մեզ ցուցանելով երկարակյաց, ոչ օրացույցային արվեստ արարելու ճանապարհը:
Մի առիթով ասել եմ՝ եթե Լեոնարդոն ապրեր 20-րդ դարում, կնկարեր Պիկասոյի պես, իսկ եթե վերջինս լիներ միջնադարյան քաղաքացի, ստեղծագործելու էր Լեոնարդոյի նման: Եթե սխալվում եմ, ներող եղեք: Սակայն, թերեւս, այս դիտարկումը հեռու չէ ճշմարտությունից:
19-րդ ու 20-րդ դարերի խաչմերուկում գրականությունը եւ հատկապես կերպարվեստն ալեկոծվում էին բազմաբնույթ ստեղծագործական հոսանքներից, որոնցից մի քանիսը դարձան երեւելի պատմական ուղղություններ եւ գոյատեւում են առ այսօր՝ կուբիզմ, սյուռեալիզմ, աբստրակցիոնիզմ: Մտածողության մեջ եւ հասարակական կյանքում հեղափոխական վայրիվերումներով պայմանավորված՝ Վերածննդի մարդակենտրոն փիլիսոփայության կառուցվածքային ամբողջականությունը տրոհվեց մեծ ու փոքր մասերի, ինչպես բյուրեղապակյա շողշողուն սափորն է փշուր-փշուր լինում: Սա արդյոք նահանջ էր երգո՞վ, թե՞ առանց երգի: Ինչ-որ չափով՝ նահանջ, սակայն եւ հարձակում՝ նվաճելու նորագույն ժամանակների շունչ ու ոգին, ոչ թե կլոր, այլ արդեն քառակուսի աշխարհի պատկերը, նրա գերիրապաշտությունն ու վերացականությունը՝ աբստրակցիան: Այս խիստ ժամանակակից գեղարվեստական ու մանիֆեստային տեքստերում նաեւ ապագայի տեսլականներ կային, որոնցից զերծ չմնաց նաեւ Եղիշե Չարենցը: Բայց երբ իմաստափոխվեց, ասաց՝ «Խորհուրդ չի ընդունում ապագայի երգը», որ ազատ, անկախ, ազատամիտ զարգացման գրավական է:
Անվանի Միխայիլ Լիֆշիցը 1963 թվականին իրեն հարցրեց ու բացատրեց՝ «Ինչո՞ւ ես մոդեռնիստ չեմ», հիմնվելով ոչ այնքան արվեստների ու գրականության հատկանիշերի, որքան այդ ժամանակ ու դրանից առաջ ԽՍՀՄ-ում տարածված սոցիալ-քաղաքական միտումների վրա: Ավելի քաղաքական, Մարքս-Լենինյան խոսք խոսեց, քան արվեստաբանական: Էհ, մի եղեք մոդեռնիստ, ամեն անհատի ցանկությունն է եւ ազատությունը՝ մոդեռնիստ լինե՞լ, թե՞ չլինել, պայմանավորված իր մտածականությամբ, հոգեկերտվածքով ու հայացքի ուղղվածությամբ, դեպի ուր ես նայում եւ ինչպես ես ընկալում իրերի ու երեւույթների դասավորությունը: (Կարդա նաեւ «Ազգ-Մշակույթում», 6 հոկտեմբեր 2017 թ., թարգմանությունը եւ առաջաբանը՝ Երվանդ Տեր-Խաչատրյանի):
Հին եւ մշտապես նոր հիվանդություն. սիրում ենք խորհուրդներ տալ, ստիպում հետեւել նույնիսկ սխալ խորհուրդներին: Այսպես լճանում են ոչ միայն արվեստն ու գիտությունը, այլեւ մեր համակ կյանքը, ինչպես եղավ սոցռեալիզմի գաղափարախոսության պարագայում: Եվ, ահա, Արեւմուտքից ձայն հնչեց՝ «թող ծաղկեն բոլոր ծաղիկները» Նույնիսկ միայն գեղեցիկ ու բուրավետ վարդի ապրելու իրավունքը լիարյուն գոյության մահն է: Այն ժամանակ բնականաբար նահանջեցին հոգեզուրկ, աղքատամիտ, մերկ, վախկոտ զինվորներն ու գեներալները, մշակույթի զարգացման մարտադաշտում մնացին նրանք, ովքեր լեցուն էին ստեղծագործական հավատքով եւ, որ շատ կարեւոր է, կիրառում էին ոչ թե կեղծ-ձեւական, այլ իրական արվեստի յուրահատուկ միջոցներ, կարողանում ոսկեզօծել լեզուն, գույն ու գիծ դնել, նայել վեր եւ ոչ ոտքերի տակ, արտահայտել մի վերացարկված, այլաբանական իմաստասիրություն եւ ոչ կենցաղային խոսք ու պատկեր: Եվ նրանք, այդ սակավաթիվները, հաղթեցին, պարարտ հող դառնալով իրենց անմիջական հաջորդների համար, որոնք, բնական է, նույնպես քիչ են. մեծերը միշտ էլ քիչ են, բայց հայրենիք են պահում եւ ժողովուրդ: Ռուսաստանում՝ Մայակովսկի, Եսենին, Մարինա Ցվետաեւա, Պաստեռնակ, Արեւմուտքում՝ Ռիլկե, Կամյու եւ Էլիոթ, Հայաստանում՝ Չարենց, Կոստան Զարյան, Պարույր Սեւակ: Իսկ երկու աշխարհների սահմանագծային կերպարվեստը որքան էլ բազմաբնույթ, կարողացավ էական գունագծեր, մտածողություն ու ձեւակառուցվածքներ ժառանգել դարձյալ սակավաթիվ նորերին, ապահովելով զարգացման շարունակելիություն, որտեղ մարդը մնաց «ափի մեջ»:
Հոմերոսից մինչեւ մեր այս օրը, այո, շատ երեւույթներ նույնն են մնացել, իրականում միայն շարունակվելով փոփոխվել են, ինչպես Երկիր մոլորակի ամենաերկար գետը: Դա, կարծեմ, Նեղոսն է: Գեղարվեստական մշակույթը նման է հավերժորեն հոսող Նեղոսին. ամեն վայրկյան նույնը եւ տարբեր:
Հռչակավոր Օրտեգա-ի-Գասեթը, որի արվեստի փիլիսոփայությանն անհնարին է հակաճառել, մանավանդ ինձ համար, մտքովս էլ չի անցնում անել այդպիսի անհամեստություն, մեր Կոստան Զարյանի մտավոր ընկերներից, նոր մշակույթում նկատում է ապամարդկայնացման միտումներ, որ ակնհայտորեն գոյություն են ունեցել գրականության ու կերպարվեստի տիրույթներում, այստեղ խեղաթյուրել մարդու ներկայությունն ու կերպարը, նրան դարձնել մրջյուն եւ ի վերջո վտարել հոգեւոր ասպարեզից: Օրտեգա-ի-Գասեթը կարծում է, թե սա ավելի գեղագիտական խնդիր է, քան ժամանակի սոցիալական քաղաքականության հետեւանք: Այս առումով գուցե ամենաակնառու օրինակը կյանքի տարիներին գրեթե անճանաչելի, իսկ մահից հետո ամբողջ Եվրոպայում ու Ամերիկայում հռչակավոր ու ազդեցիկ Կաֆկայի «Փոխակերպություն» (1916 թ.) գերզգայական պատմվածքն է, որտեղ հերոսը վերածվում է ահռելի մեծության միջատի, որին Օրտեգան չգիտես ինչու չի անդրադառնում, ըստ երեւույթին, իր մարդասիրությունից ելնելով, չխրախուսելու այս աստիճանի ապամարդկայնացումը: Սա թերեւս ամենաշոշափելի նահանջն էր ետվերածննդյան երկարատեւ շրջանում, մարդուն ներկայացնել փոքր մարդու կերպարանքով, որը դեռեւս Չեխովի «Չինովնիկի մահը» պատմվածքում էր առկա, հումանիզմը փոխարինել մարդատյացությամբ, կրճատել մարդկային գոյության ժամանակն ու տարածությունը, խտացնել նրա միայնության դրաման:
Այստեղ, իհարկե, բողոք կար հասարակության վարք ու բարքի հանդեպ, սակայն, կարծում եմ, ամեն բողոք չպետք է մուտք գործի գեղարվեստական մշակույթի տիրույթ եւ քաղաքականացնի այն, երբ, ի սկզբանե, նրա գոյության հիմքն ու հիմունքը աստվածային թե կյանքային մարդն է:
Իմ եղբայր Ռուբեն Ադալյանը հաճախ ասում էր՝ «Ինչ էլ նկարում եմ, դառնում է ինքնանկար»: Իսկ նրա օբյեկտներն այնքան շատ են ու բազմաբնույթ, որ դրանց միայն թվարկումը ծավալուն շարադրանք կպահանջի: Իմ եղբայր Ռաֆֆի Ադալյանն այդ խոսքը չի ասում, բայց նրա նկարները եւս միտված են ինքնադիմանկարին, իր կերպարայնությանը: Սա միայն Ադալյանական ընտանիքի հատկանիշ չէ, այլ բավականին լայն տարածում ունի գրականության ու արվեստների տիրույթում: Մի՛ եղիր կույր, եղիր իմաստո՛ւն. նկարված ձիու կամ նռան նատյուրմորտի ենթաշերտում հեղինակն է իր կենդանի ներկայությամբ, նա է նայում քեզ, եւ ոչ թե ձին կամ նուռը: Գերզգայուն սարքերով ուսումնասիրել են «Ջոկոնդային» եւ պարզել նրա աչքերի, ժպիտի ու շուրթերի «ենթատեքստում» Լեոնարդոյի ինքնանկարն է, նա է խոսում քեզ հետ, ինչպես հայտնի գրաֆիկական ինքնանկարում: Ֆլոբերն ասաց՝ «Մադամ Բովարին ես եմ»: Բախի մեսսաներում առկա է հանճարեղ կոմպոզիտորի ինքնանկարը: Բեթհովենի սիմֆոնիաներում՝ տես նրան, Վահրամ Փափազյանը Օթելլո խաղալիս էլ ինքնանկար արեց: Մեր օպերայի ու բալետի ճարտարակառույցից Թամանյանի դեմքն է մեզ նայում: Խոսե Օրտեգա-ի-Գասեթի մշակույթի փիլիսոփայության ենթաշերտում էլ նա է: Սերվանտեսը՝ Դոն Կիխոտի: Չարենցը ինչ էլ գրեց՝ դարձավ ինքնանկար: Իհարկե, այսպես հաճախակի չի լինում, բայց պատահում է, եւ սա կարելի է համարել գեղագիտական մի օրինաչափություն, նայած արվեստագետի երրորդ աչքն ուր է ուղղված՝ դեպի նե՞րս, թե՞ դուրս:
Ավարտում եմ:
«Ժամանակակի՞ց է արդյոք ժամանակակից արվեստը» խնդրի քննարկումներում պարտադիր է նկատի ունենալ մշակույթի պատմության վայրիվերումների մի քանի գլխավոր արտահայտությունները՝ սեւ ու ճերմակի համեմատություններով, այլապես նրա ներկա մեկ-երկու օրը կորակվի ժամանակակից, ինչին, ցավոք սրտի, այսօր հաճախ ենք հանդիպում, իսկ անցյալի լուսարձակ ճերմակությունը՝ ժամանակավրեպ: Նման դիրքորոշումը դիրքավորված է գեղարվեստի ճշմարիտ եւ իմաստալից զարգացման դեմ:
Հայոց գրականության մեջ վաղուց կա ոսկեշող մի բնանկար. «Առավոտ էր, Արարատյան դաշտի լուսապայծառ առավոտներից մեկը»: Երեկ, այսօր ու հետագա ամեն օր, հավերժորեն հայ մարդն այս խորապես արդիական եւ ժամանակակից բնանկարի՝ լուսապայծառ առավոտի հետ է արթնանում:
ՆՈՐԱՅՐ ԱԴԱԼՅԱՆ
2021 թ.
