Թեեւ Խաչատրյանը պաշտպանության կարիք չունի

Արամ Խաչատրյանի 120-ամյակին նվիրված համերգներին կրկին եւ կրկին ըմբոշխնելով նրա բարձրաբերձ, անմեռ երաժշտությունը՝ ակամա մտովի կրկին կռիվ էի տալիս երաժիշտ, երաժշտասեր կամ երաժշտամերձ ծանոթներիս հետ, որոնք վիճարկել են Խաչատրյանի վաստակն ու մեծությունը: Տարիներ շարունակ Խաչատրյանի երաժշտության մասին լսել եմ՝ «ընդամենը պոպուլյար է…», «ընդամենը աշխարհի համար էկզոտիկա է…», «մի «Որսկան ախպերի» մոտիվով նրա երաժշտությունը հայկական չդարձավ….», «ստալինական է….», «նրա սոլֆեջոն ուժեղ չի…», «ճիշտ է ասել Ստրավինսկին, որ նրա երաժշտությունից խորովածի հոտ է գալիս….», «նրա մեծությունը չափազանցված է…», «մերոնք դրած մենակ Խաչատրյան են գռռցնում, իրանից ուժեղներն էլ կան…» ու նման բաներ՝ հաճախ հակադրելով նրան տարբեր հայ եւ ոչ հայ կոմպոզիտորների: Լավ է, որ գրավոր չեն արտահայտել իրենց մտքերը՝ ջուր լցնելով Խաչատրյանի երաժշտությունը տարիներ շարունակ նսեմացնել փորձող հրեա եւ ազերի հեղինակների ջրաղացին…

Անգամ երաժշտությունից քիչ թե շատ հասկացողը կարող է հանգիստ «ջրել» վերոբերյալ կարծիքները, բայց Խաչատրյանը պաշտպանության կարիք չունի: Մյուս կողմից, նման մտքեր հայտնողները պատահական, անճաշակ կամ անլուրջ մարդիկ չեն, որոնց ասածը բանի տեղ չդնեմ: Խնդիրն այլ տեղ է՝ արվեստագետ ու արվեստասեր հայերի կողմից իրենց մեծ հայրենակցին ըստ արժանվույն գնահատելու անկարողությունը:

Այս սնոբիզմը լսել եմ այլ մեծություններին տրվող գնահատականներում նույնպես: Դարձյալ տարիներ շարունակ արվեստագետ կամ արվեստասեր ծանոթներ կասկածի տակ են առել Մարտիրոս Սարյանի, Եղիշե Չարենցի, Երվանդ Քոչարի, Վիլյամ Սարոյանի, Սերգեյ Փարաջանովի եւ այլոց մեծությունը: Ի՞նչ կոչել սա՝ ինքնահաստատման մարմա՞ջ, համընդհանուր կարծիքից շեղվելով սեփական անձի բարձրացո՞ւմ, թե՞ պարզապես «ճաշակին ընկեր չկա»: Այո՛, չկա, բայց արվեստին մոտ մարդուց ակնկալում ես ավելին, քան պարզունակ «հավանում եմ»-«չեմ հավանում»-ը: Օրինակ, Պարույր Սեւակի պոեզիան եւ հրապարակախոսությունը երբեք ինձ հոգեհարազատ չեն եղել, սակայն անհերքելի է նրա նշանակությունն իր ժամանակաշրջանի համար: Ինչ խոսք, Խաչատրյանի երաժշտությունը կարող է խորթ թվալ ոմանց քիմքին, նրանց բնույթով ավելի հոգեհարազատ կարող է լինել, ասենք, Ավետ Տերտերյանի՝ այլ բնույթ ունեցող նույնպես ընտրագույն երաժշտությունը, բայց առնվազն անլուրջ է որեւէ արվեստագետի արժեքը «գցել»՝ հակադրելով նրան իր նախընտրածների հետ:

Իսկ եթե որեւէ արվեստամերձ հայորդի ազգային ոչինչ չի տեսնում Խաչատրյանի երաժշտության մեջ՝ դա արդեն իր խնդիրն է, դրանից բնավ չի տուժում ժամանակի հետ մշտապես քայլող Խաչատրյանի երաժշտությունը: Ժամանակին մեծ կոմպոզիտորն ասել է. «Ուրիշ հայ կոմպոզիտորիների հետ մենք կստիպենք Եվրոպային և աշխարհին լսելու մեր երաժշտությունը: Եվ երբ նրանք լսում են մեր երաժշտությունը, մարդիկ վստահորեն ասում են. «Պատմե՛ք մեզ այդ ժողովրդի մասին, ցու՛յց տվեք երկիրը, որ այդպիսի արվեստ է ստեղծում»:

Արամ Խաչատրյանը հասել է իր նպատակին: Մի անգամ կարդացել եմ, որ ամեն 24 ժամվա ընթացքում մեր մոլորակի որեւէ կետում խաչատրյանական երաժշտություն է հնչում: Անհերքելի է, որ բազմաթիվ օտարների համար Խաչատրյանի եւ այլ հայ տաղանդների երաժշտությունը դառնում է Հայաստանի յուրօրինակ այցետոմս:

Կրկնում եմ, Խաչատրյանը պաշտպանության կարիք չունի, սակայն մեր շատ արվեստագետներ ու արվեստասերներ կարիք ունեն երեւույթներն ըստ արժանվույն եւ խորությամբ գնահատելու՝ անկախ իրենց նախապատվության կամ ճաշակի…

Հ. Գ. – Լսել եմ նաեւ այսպիսի մտքեր դարձյալ չարհամարհելի անձանցից. «Խաչատրյանը (Չարենցը, Սարյանը, Վիկտոր Համբարձումյանը……) մեծ էր, բայց լավ մարդ չէր»:
Նման մտայնությանն էլ կցանկանայի պատասխանել ժամանակին Կոստան Զարյանի գրած՝ «Նորից Շիրվանզադեի կամ գրականագետի մասին» հոդվածում արտահայտված մտքերով.
«Ուրիշներ խօսում են մարդու եւ գրականագէտի մասին: Մի բան է մարդը, ուրիշ բան է գրողը:
Մենք արհամարհում ենք առաջինը եւ յարգում ենք երկրորդը:

Ցաւում եմ, բայց ստիպուած եմ ասել, որ այդ տեսակէտը թաքցնում է իր տակը մի մեծ կեղծաւորութիւն: Այդ այն զէնքն է, որով աշխարհիս բոլոր քաղքենիները, յետադիմականները, ճիզուիթները, աբեղաները աշխատել են հարուածել իրենց մտայնութեան չհամապատասխանող գրականութիւնը եւ գրականագէտը….
Եթէ այդ պարոններին լսենք, մի հատ առաքինի մարդ չի մնայ աշխարհիս երեսին՝ բացի իրենցից….

Իրական ստեղծագործողի մեծագոյն յատկութիւնը, նրա մարդկային իսկական արժանապատուութիւնը, գտնւում է նրա զանազանաւորող ոգու մէջ: Այն ոգին, որ գոյանում է բաւական կերպով կարողանալ մերժելու համար իր բնական եւ ընկերային միջավայրը, տիրող գաղափարախօսութիւնները, տիրող մտայնութիւնները, յանուն այն անհրաժեշտ արժէքներին, որոնք այնքան իրական են եւ այնքան տիրական, որ ոչ ոք չի տեսնում:

Արդ, ահա գալիս է հասարակական որոշ շահերին ծառայող մարդը, եւ իր գրչի թեթեւ ծայրը մխրճելով բազում տանջանքներով տանջուած այդ էութեան մսերի մէջ, ինքնագոհ եւ ինքնավստահ շարժումով տրորում է:

Մեծ գրող էր, ասում է նա, բայց իբրեւ մարդ մի զատ չէր:

Թող ընթերցողը դատէ, թէ ինչքան արդար է այսպիսի մի ընթացքը»:

ԱՐԾՎԻ ԲԱԽՉԻՆՅԱՆ