ՈՐԲ ՏՂԱՅԻ ՀԻՇՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՄԱՐԱՇԻՑ Պատրաստեցՙ Հ. ԾՈՒԼԻԿՅԱՆԸ, (The Arm. Mirror-Spectator) Դասախոսություն Լեփսիուսհաուսում «Հայոց ցեղասպանագիտությանը նվիրված հսկայական գրականության մեջ հատուկ դեր ունեն առանձին ականատես վերապրողների վկայությունները, որոնք մեկը մյուսից տարբեր լինելով, ունեն որոշակի նմանություններՙ տագնապ ու սարսափ, բաժանում, տարագրություն եւ անորոշություն: Վերապրողներից շատ-շատերի անունները գուցե ծանոթ են հրատարակված հատորների շնորհիվ, բայց կան հազարավորներ, որոնք ցարդ անհայտ են մնացել», գրում է Մուրիել Միրաք-Վայսբախը Պոտսդամից, որտեղ գործող Լեփսիուսհաուսում ներկա է գտնվել հիմնարկի աշխատակիցներից դոկտ. Հայկ Մարտիրոսյանի արխիվային նյութերի վրա հիմնված դասախոսությանըՙ նվիրված Օսմանյան կայսրությունում ծնված, հետագայում Ֆրանսիայում եւ Գերմանիայում ապաստանած որբ տղայիՙ Հենրիխ Մելիտոնյանին: Մելիտոնյանը ծնվել է 1901-ին եւ ընդունվել Մարաշում գործող գերմանական «Hulfsbund fur Christliches Liebeswerk im Orient» (DHCLO) նպաստամատույց որբանոցը, որտեղ քույր Պաուլա Շաֆերի առաջարկով նրան այդ անուն-ազգանունով կնքել է բողոքական հոգեւորական Ռիչարդ Բրուննեմանը: Գերմանիայում ապրող հոգեւոր ծնողների նվիրատվությունների շնորհիվ Հայկը այդ որբանոցում է մնացել մինչեւ կառավարության որոշման համաձայն, այլ որբերի հետ, ուղարկվել է աշխատելու Բաղդադի երկաթգծի շինարարության վրա, որտեղ հիվանդացել է դողէրոցքով (մալարիա) եւ ետ ուղարկվել: Այդ կերպ նա թեեւ կարողացել է վերապրել ցեղասպանությունը, սակայն 1918-ի վերջերին սկսվել է նրա ոդիսականը, որը նրան տարել է Կիլիկիա, հետո Ադանա եւ այլ վայրեր: Բարեբախտաբար, որբանոցում ձեռք բերած լեզուների (գերմաներեն, թուրքերեն եւ անգլերեն) շնորհիվ նա ավելի լավ վիճակում է հայտնվել, քան ուրիշներ եւ կարողացել է աշխատել որպես թարգմանիչ: 1920-ին Միջին Արեւելքի նպաստընկալ ընկերության երեխաներին Ադանայից Կիպրոս է ընկերակցել: Այնտեղ նա ամերիկյան քոլեջ է հաճախել, մինչեւ դարձյալ երեխաների հետ Տարսոն տեղափոխվելը: Տարսոնում նա սովորել է ամերիկյան Սբ. Պողոս քոլեջում, բայց քաղաքական իրադարձությունները ստիպել են նրան փախչել Զմյուռնիա: Երբ ճանապարհին թուրքերը նավը կանգնեցրել են եւ ուղեւորներին կարգադրել դուրս գալ, Հենրիխը հասկացել է, որ թուրքերը բոլորին սպանելու են եւ մի քանի երեխաների հետ թաքնվել է եւ փրկվել: Հետագայում նա իր հուշերում գրելու էր. «Ես Բարձրյալին խոստացա, որ երախտապարտ կլինեմ եւ կծառայեմ նրան ամբողջ կյանքիս ընթացքում, եթե ազատվեմ այդ մահացու վտանգից»: Զմյուռնիայում նա շարունակել է ուսումը տեղի ամերիկյան քոլեջում եւ 1922-ին ընդունվել հոգեւոր ծառայության բողոքական եկեղեցում: Սեպտեմբերին, երբ սկսվել են կոտորածները, այլոց հետ նրան էլ են ձերբակալել եւ բանտարկել: 1923-ի մայիսին, Լոզանի պայմանագրի դրույթներով ազատ է արձակվել եւ մեկնել նախ Հունաստան, ապա Ֆրանսիա, Անգլիա եւ Կանադա, որտեղ բնակության իրավունք չստանալով վերադարձել է Ֆրանսիա: 1927-ին իր հոգեւոր ծնողների միջամտությամբ հաստատվել է Գերմանիայում եւ որոշ ժամանակ ուսանելուց հետո դարձել սարկավագ, բայց նրան չի թույլատրվել աշխատել որպես պաստոր: Տարբեր քաղաքներում սկսել է համագործակցել YMCA կազմակերպության հետ: 1930-ականներին որոշել է հուշերն ու փորձառությունները հանձնել թղթին: Մեկը մյուսի ետեւից հրատարակել է «Անցյալ, բայց չմոռացված: Հայ որբի հիշողությունները եւ միսիոներական կայանը Մարաշում», «Վտանգավոր քարափներով», «Լույսՙ մթությունից հետո» եւ «Քննարկումներ հայ քրիստոնյայի հետ» գրքերը, որոնցում իր թափառաշրջիկ կյանքն ու որբանոցային առօրյան է պատկերել, իսկ վերջին գրքումՙ փորձել հայերին ներկայացնել գերմանացիներին: «Մանրամասնություններով հարուստ նրա ականատեսի վկայությունները այսօր էլ չափազանց կարեւոր են մեզ համար: Հարյուր հազարավոր որբեր սպանվեցին, առեւանգվեցին կամ անհետ կորան: Մելիտոնյանի օրինակը ցույց է տալիս, թե ինչքան ջանք մարդ պետք է գործադրի, ինչքան հուսախաբություններ հաղթահարի եւ ինչքան անսասան պայքարի, որպեսզի կարողանա ողջ մնալ եւ հարատեւել», նշել է իր եզրափակման խոսքում դոկտ. Հայկ Մարտիրոսյանը : Նկար 1. Դոկտոր Հայկ Մարտիրոսյանը Լեփսիուսհաուսում |
