ՖԼՈՐԵՆՍ ԱՎԱԳՅԱՆ, Նյու Յորք
Ներսես Գրիգորյանը չորս տարեկան էր, երբ ծնողները ապաստան գտան Մ. Նահանգներում: Ծնվել էր 1921-ին, երբ ծնողները երկրից երկիր տեղափոխվելով փորձում էին փախչել ցեղասպանությունից: Եղբայրը ծնվել էր Հալեպում, Սիրիայում: Նյու Յորքում հայրը դարձավ գործարանի բանվոր, մայրըՙ տնային տնտեսուհի: Ամերիկայում ծնվեց իր կրտսեր եղբայրը: Տարիներ անց, հիշելով այդ տեղափոխությունները, Ներսեսը նկարագրում էր, որ այդ ամենը «չափազանց տանջալի էր, որովհետեւ դու իրականում այդ վայրերից ոչ մեկին չէիր պատկանում»:
Կյանքի նման մռայլ սկիզբը ոչ մի հեռանկար չէր խոստանում Ներսեսին, բայց ճակատագիրը նրան այլ բան էր նախատեսել: Իր անցած կյանքը, մինչեւ 96 տարեկանում իր մահը Լոս Ալամոսում (Նյու Մեքսիկոյում) միայն «զարմանալիորեն հրաշալի» բառերով կարելի է բնութագրել: Նա դարձավ Ամերիկայում ամենահայտնի գիտնականներից եւ հետախուզական վերլուծաբաններից մեկըՙ մասնակցելով անգիտակցաբար ատոմային ռումբի մշակմամբ զբաղվող «Լոս Ալամոսի Մանհեթեն նախագծին» (1941), որն հետագայում Հիրոսիմայի վրա գցեց առաջին ատոմային ռումբը: Նա այդ ժամանակ «Union Carbide» լաբորատորիայում էր աշխատում, որն ուրանի հարստացման փորձեր էր կատարում: Պատերազմից հետո, երբ լաբորատորիան կրճատում է իր ուսումնասիրությունները, Ներսեսը տեղափոխվում է Նյու Մեքսիկոՙ շարունակելու համար իր աշխատանքները «Մանհեթեն» նախագծում: Տարիներ անց, հայրը այցելելով եւ ականատես լինելով տեղի չոր կլիմային եւ «ամրակազմ» լեռներին նշել է, որ այն հիշեցնում է նրա «Հին էրգիրը»: Գրիգը (այդպես էին Ներսեսին անվանում ընկերները) զգացել է, որ ինչ-որ թելերով ինքն էլ է կապված այդ հիշողություններին:
Այդտեղ, Լոս Ալամոսում, նա հանդիպում է իր ապագա կնոջըՙ Քեթրին Պատերսոնին, որն աշխատում էր միեւնույն «Մանհեթեն» ծրագրում, որպես բանակի կանանց կորպուսի անդամ: Այդտեղ էլ ծնվում է նրանց միակ զավակըՙ Դեբրան, որն այժմ բանակի թոշակառու փոխգնդապետ է:
Կապը հայկականության հետ
Ներսես «Գրիգի» համար սկսվում է մի կարիերա, որը ձգվելու էր մոտ հինգ տասնամյակ: 1972-ին նրան հրավիրում են դառնալու հետախուզական մի միավորման անդամ, իր համար անծանոթ պատճառներով: Ենթադրում է, որ պատճառը հայերենի եւ ռուսերենի իմացությունն է: Մանուկ հասակում ծնողները ստիպել էին խոսել եւ կարդալ հայերեն: Նաեւ որոշ գիտելիքներ ձեռք բերել հայոց պատմության, մշակույթի եւ գրականության բնագավառներից:
«Այդ ժամանակ ես անօգուտ էի համարում այդ գիտելիքները: Բայց, երեւում է, Աստված գիտեր ինչ էր կատարվելու», հետագայում խոստովանել է նա, հիշելով որ 1960-ական թվերին նրան խնդրել էին անգլերենից թարգմանել քիմիայի մի քանի ռուսերեն գրքեր: Դա կառավարությանը օգտակար աշխատանք էր եղել:
Հիշելով այդ դրվագը, նա վերհիշել է, թե ինչպես առաջին անգամ այդ երկիր մուտք գործելիս իր թղթերի վրա «պետականությունից զուրկ» (stateless) բառերն են գրված եղել: Իսկ հիմա նա հետախուզության անվտանգության բաժնի գլխավոր աշխատակիցներից մեկն էր դարձել: Ուներ իր անունով վեց հեղինակային արտոնագրեր: Արժանացել էր բազմաթիվ պատվոգրերի, մեդալների (ներառյալ Լոս Ալամոսի բարձրագույն մրցանակի եւ ԿՀՎ-ի մեդալի), եւ երկու դոկտորական գիտական աստիճանների: Նա 2005-ից նաեւ ՀՀ ԳԱԱ պատվավոր անդամ էր:
Հեռախոսազրույց Դեբրայի հետ
Վերոնշյալ կենսագրական հիշողությունները վերարծարծվեցին «Գրիգի» դստերՙ Դեբրայի հետ վերջերս կայացած հեռախոսազրույցի ժամանակ: Նա պատմեց, որ համաձայն հոր ցանկության Հայ Օգնության ֆոնդում (FAR) հատուկ դրամաշնորհ էր հատկացված Հայաստանի համալսարաններում ուսումնասիրություններ կատարող ուսանողների համար:
«Նա շատ էր կապված իր հայկական անցյալի հետ: Հորս ծնողները շատ էին տանջվել ցեղասպանության տարիներին: Մորական կողմից բոլորն սպանվել էին: Հորեղբայրները բաժանվել, մեկը Կանադա էր գնացել, մյուսըՙ Երեւան: Տարագրման տարիներին նրանք որպես քուրդ էին հանդես եկել: Քրդերենին լավ են տիրապետել:
Երբ հայրս Նյու Մեքսիկա է տեղափոխվել, այնտեղ շատ քիչ հայեր են եղել: Բայց 1950-60-ականներին 60-70 հոգի հավաքվել են եւ սկսել են որոշ մշակութային միջոցառումներ իրականացնել: Հիմնել են հայկական եկեղեցի: 1990-ականներին հորս հնարավորւթյուն է տրվել այցելելու Հայաստան` պետքարտուղարության հանձնարարականով այնտեղ գիտնականներին օգնելու համար: Հետագաում նաեւ Գիտության եւ տեխնոլոգիայի միջազգային կենտրոնի գործուղմամբ` հետեւելու գիտական ծրագրերի իրագործման աշխատանքներին: Այդ այցելությունների ընթացքում նա կապ էր հաստատել իր հարազատների հետ: Կինըՙ Քեթրինն էր, որ 1979-ին հայտնաբերել էր նրանց: Մայրս «հոգով ու սրտով հայ էր»: Հայրս նշում էր, որ ծնողները շատ բան չեն պատմել նրան ցեղասպանության վերաբերյալ, բայց իր մեջ սերմանել են ճիշտ գործելու եւ ստացածի փոխարեն վարձահատույց լինելու հատկությունները: Մահվան շեմին նա դարձյալ վերադարձել էր իր արմատներին», եզրակացրեց Դեբրան:
Թարգմ. ՀԱԿՈԲ ԾՈՒԼԻԿՅԱՆԸ, The Armenian Mirror Spectator
Նկար 1. «Գրիգը» (աջից) Չարլտոն Հեստոնի հետ
