Օրօրոցիդ առջեւ` լուսնկին պէս եւ
գեղանի~ եւ արթո~ւն…
«Մայրը իր զավակին»
«Թթենին»
Ու ինչպիսի՜ անողոք մխիթարութեան մը համար էր որ,
Ձեռքերնուս մէջ ձեզմէ հասած քանի մը ծրար ցնցոտիներ,
Երկու ընկեր մեռած գիւղէ մը ուրիշ գիւղ մը կը քալէինք…
Երբ ճամբուն վրայ պատահեցանք ծեր կնոջ մը կորաքամակ,
Որ հացի պարկ մը ուսէն կախ եւ ցուպի մը վրայ յենած
Եկաւ մեզի, իր ցաւին հետ, դանդաղութեամբ մը մօտեցաւ։
— Առաւօտէն մինչեւ հիմա մինաւորիկ կը թափառիմ,
Այրած տանս մոխիրները փնտռելու…
Ութ օր եղաւ որ մեր գիւղը դրացիներն աւերեցին,
Իմ մեծ որդիս կռիւին մէջ իբր կտրիճ մեռաւ, ըսին.
Բայց վերջին լոգանքն ես ըրի առուակի մը ջրերէն…
Եւ հին օրերու դրացի, բայց այսօրուան թշնամիներ,
Ծերութեանս, աղերսանքիս, արցունքներուս գթալով,
Բարեկամներու նման — ալ բարեկամ չէ՛ր մնացեր — ելան եկան,
Նարնջենիի այգիի մը մէջ, օր մը յետոյ, անոր դիակը թաղելու…
Աչքերուս մէջն արցունք չի մնաց, որ
Հոգեհատոր թոռնիկիս մահը՝ նստած ես լայի…
Ութ օր է որ խենթի մը պէս վրանէ վրան կը շրջիմ…
Ո՛չ քուն ունիմ, ո՛չ արթուն, միայն զինքը կ՚երազեմ…
Թո՛ղ աշխարհս քանդէին, բայց թոռնիկս ինծի մնար…
Թոռանս տեղը զի՛ս մեռցուցէք, զի՛ս մեռցուցէք, գոռացի, լսող չեղաւ…
Աղաչանքիս լսող չեղաւ… եւ կիսամեռ, պատանին…
Դիակներու սահմանուած սայլին մէջը նետելով՝
Վանքին ճամբէն հեռացուցին, ա՜խ իր աչքերը, իր աչքերը դեռ կը տեսնեմ…
Երկար ատեն աչքերը բաց, հոգին տալով, ինձ նայեցաւ,
Սայլին ձայնը դեռ կ՚իմանամ, ճռնչելով կը թաւալի…
Զարհուրելի հեծկլտուք մը կնոջ մարմինը ցնցեց,
Բայց իր արցունքը կուլ տալով, ինձ նայելէն, դեռ ըսաւ.
— Ա՛լ տուն չի կայ, տնուոր չի կայ, մահուանս հետ մինակ եմ,
Պէտք էր տեսնել իմ տնակս, ի՜նչ բարիքի օճախ էր…
Գառնուկներուս, հաւերուս եւ աքաղաղիս հետ ճերմակ,
Բոլո՛րը մէկ, բոլո՛րը մէկ գոմին մէջն այրուեցան…
Աշնան համար, ամբարիս մէջ, ափ մը ցորեն ունէի
Եւ երդիքիս կտուրին տակ մեղուներու երկու փեթակ,
Այս բոլորը, օրուան մը մէջ, մեր գիւղին հետ վառեցին…։
Բուխերիկս շինուած օրէն ամէն առտու կը մխար…
Ի՞նչ կ՚ուզէին այս բոլորէն, ի՞նչ կ՚ուզէին, դուք ըսէք…
Աջ կողմերնիդ նայեցէք, ահաւասիկ աւերակը տնակիս.
Տեսէ՛ք աղբիւրս, որ քարուքանդ պատին տակէն առու կազմած…
Ծաղիկներուս փոխարէն, մոխիրնե՜րս ջրել կ՚երթայ…
Բայց այս բոլորը թոռնիկիս քով ի՜նչ կ՚արժեն…
Ահ, երկու քարեր տուէք ինծի, որ ձեռքս առած գլխուս զարնեմ…
Թթենիս ալ կտրտեր են, մահը գլխուս, թթենիս ալ կտրտեր են.
Վա՜խ, իր յիշատակն, հասակին պէս աչքիս առջեւ կը բարձրանար,
Եօթը տարին նոր բոլորեց, եւ ես արդէն իր շուքին տակ…
Գրկիս մէջ թոռնիկս առած իրեն օրերը կ՚երգէի…
Թթենիս ալ կտրտեր են, հո՛ս նայեցէք, իր արմատէն թթենիս ալ սղոցե՜ր են։
Դիակներուն սայլը ո՞ւր է, դիակներուն սայլը ո՞ւր է, ես իր ճռինչը կ՚իմանամ…
Ես ալ կ՚ուզեմ մէջը նետուիլ, թոռանս քով, սայլին մէջը դեռ տեղ մը կա՜ր…
Տեսարանն ահաւոր էր։ Թշուառ կինը թթենիին սղոցուած ճիւղին փաթթուած…
Գետին ինկաւ…։ Ես չի կրցայ իմ հեծեծանքս զսպել…
Մինչ՝ մոխիրներու եւ մահերու տանթէական ճանապարհին՝
Ինձ ուղեկից ընկերուհիս մանկան մը պէս սկսաւ լալ…։
«Թթենին» բանաստեղծությունը Սիամանթոն զետեղել է «Կարմիր լուրեր բարեկամէս» շարքում:
Ամեն անգամ, երբ առիթ է եղել ընթերցելու Սիամանթոյի բանաստեղծությունների հենց այս ժողովածուն, թվացել է, թե բանաստեղծը ինչ-որ մի անկյունում կանգնած հետևել է այն ահասարսուռ դեպքերին, որոնք դարձել են ժողովածուի բանաստեղծությունների սյուժեն, և կյանքն ու բանաստեղծությունը ցավոք զուգադիպել են:
Եվ այդ զուգադիպությունները այնքան շատ են նրա բանաստեղծությունների մեջ:
Ինչպես «Թթենին» բանաստեղծության մեջ է մայրը սպասում է համառորեն` աչքը կորած որդու ճամփին, այնպես էլ Սիամանթոյի մայրը երբեք չհաշտվեց որդու կորստի հետ, չհավատաց, որ Ատոմը երբեք հետ չի գա: Նա շատ խորազգաց կին էր, և որդու հետ կապված էր հոգեկան անքակտելի կապերով, և Սիամանթոն մորից էր ժառանգել հոգեկան մեծ հարստությունը:
Գայսերլիօղլու փողոցում գնտվող իր տան բակում բանաստեղծ ծնած մայրը` Նազենին, մի թթենի էր տնկել` որդու հիշատակի համար, ու ամեն գարնանը, երբ թթենին կանաչում էր, մայրը հավատում էր, որ որդին տուն կդառնա…սպասում էր անգամ ծանր հոգեվարքի պահին, հարցնում էր իր Ատոմի մասին:
Ալեքսանդր Շիրվանզադեն իր «Կյանքի բովից» գրքում մի հետաքրքիր հուշ է թողել, որը լավագույնս ցույց է տալիս, թե Սիամանթոյի համար անսասան հույս ու հավատ էր իր մայրը. « Մի անգամ Սիամանթոն և Մինասյանն անհայտացան: Մոտ երկու շաբաթ ես նրանց չէի տեսնում ոչ մի տեղ: Կարծում էի, որ Փարիզից հեռացել են: Վերջապես, մի օր հանդիպեցի նրանց Սեն- Միշելի վրա: Զարմանալի փոխվել էին արտաքուստ: Նիհարել էին և դժգունել, ինչպես հիվանդանոցից նոր ելածներ:
-Ժնև՞ էիք գնացել,-հարցրի ես, ի նկատի ունենալով, որ նրանք հաճախ «գործով» այնտեղ էին գնում:
-Այո,-պատասխանեց Սիամանթոն և, մայելով ընկերոջը, ժպտաց այն մանկական ժպիտով, որ հատուկ է սուտ ասելուն անսովոր մարդուն:
Ես զսպեցի իմ հետաքրքրությունը:
Մի քանի օր հետո Սիամանթոն ասաց.
-Գիտե՞ք, ես այն օրը ստեցի, թե Ժնև էինք գնացել:
Հապա ինչո՞ւ չէիք երևում:
-Որովհետև դրամ չունեինք սրճարան մտնելու համար և Սեն-Միշելից էլ խուսափում էինք:
Ես նրան բարեկամաբար կշտամբեցի: Մի՞թե չէր կարող ինձ ասել:
Եթե ես չունենայի էլ, կարող էի որևէ մեկից փոխ վերցնել և տալ նրանց:
-Իսկ ա՞յժմ,-հարցրի ես:
-Այժմ մի երկու շաբաթով ապահով եմք:
Մինասյանը Ժնևից ստացավ իր ամսականը: Գիտե՞ք, մի օր մեր հուսահատությունն այն աստիճան էր, որ հիմարաբար մտածում էինք նետվել Սենայի մեջ և վերջ տալ մեր այս հիմար կյանքին:
Միայն Մինասյանի մի բառը փրկեց մեզ. «Իսկ մա՞յրդ»,-ասաց,-և իսկույն մորս ողբը հնչեց ականջիս…»:[1]
1915 թ. հունիս ամիսին Սիամանթոն Այաշից գրում է վերջին նամակը մորը. «Սիրելի՛ մայր իմ
Այսօրվա թղթատարով Պոլիս երեսփոխան Հալաճյան Պետրոս Էֆենդուն մի աղերսագիր ուղարկեցի. անմիջապես եղբայրս տեսնելով այդ մեծահարգ անձնավորության մոտ ուղարկե. հարկ եղած դիմումը թող կատարե և զիս այստեղից մի ժամ առաջ ազատ արձակելու միջոցը գտնե, քանզի աշխարհ գիտե, որ ոչ մի առնչություն չունեմ ոչ քաղաքականությունից և ոչ էլ ուրիշ հանցանքի հետ կապ ունեցող որևէ արարքից, տեղեկություն չունեմ: Մի քիչ հիվանդացա. Անհանգիստ մի լինիք. Միայն թե Հալաճյան Էֆենդու գնալով դիմումս հետապնդեցեք: Բոլորիդ կբարևեմ»:
Սիամանթոյի՝ աքսորի ժամանակ մորը հասցեագրված վերջին նամակը, 27 հունիսի, 1915 թ
[1] Ա. Շիրվանզադե,Կյանքի բովից, Երևան, 1988, էջ`294:
