Կոմիտասի հոդվածները հայ ժողովրդական և եկեղեցական երաժշտության մասին

Կոմիտասի ուսումնասիրություններն անջնջելի հետք են թողել հայ մշակույթի գրեթե բոլոր բնագավառներում, ստորև ներկայացնում ենք Կոմիտասի թանգարանի հրապարակած հոդվածներից մեկը.

***

«

ՀԱՅ ԺՈՂՈՎՐԴԱԿԱՆ ԵՎ ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ԵՐԳԵՐԸ

Ի՞նչ է ազգային երաժշտությունը, ի՞նչ է նյութ տալիս ազգային ժողովրդական երգերին։ Արդյոք նրա հպարտ լեռները, խոր ձորերը, դաշտերը, բազմազան կլիման, պատմական հազար ու մի դեպքերն ու անցքերը, ժողովրդի ներքին և արտաքին կյանքը. – այո՛, այս բոլորը, բոլորը նյութ են կազմում ազգային երաժշտության, մի խոսքով՝ այն ամենը, ինչ ազդում է այդ ազգի զգայարանքների և մտքի վրա։

Մեր երաժշտությունը երկու գլխավոր խմբի է բաժանվում

1. Եկեղեցական
2. Աշխարհական կամ ավելի ուղիղն ասած՝ ժողովրդական։
Այս երկու խմբի եղանակները այն հատկանշական երեւույթն են ներկայացնում, որ և՛ ձայնը, և՛ խոսքը, կամ ուրիշ բառերով՝ և՛ երաժշտությունը, և՛ բանաստեղծությունը միաժամանակ և միեւնույն անձի ստեղծագործության կնիքն են կրում։

Այժմ անցնենք մեր ժողովրդական երգերին։ Այդ երգերը բաժանվում են հետևյալ տեսակների

1. Մանկական երգեր
2. Պարերգեր
3. Դյուցազներգեր
4. Մահերգեր
5. Հարսանեկան երգեր
6. Բնության երգեր

Ոմանք, անկարող՝ իջնելու մեր եղանակների խորքը, անկարող՝ նրանց վերլուծելու, դատելով նրանց արտաքին, եթե կարելի է այսպես ասել՝ կեղևային, մակերևութային կազմությունից, եզրակացնում են, որ մեր ժողովրդական և եկեղեցական եղանակները բոլորովին տարբեր նկարագիր ունին։ Այդ թյուրիմացության պատճառը գլխավորապես թուրք և պարսիկ երաժշտությունների ազդեցությունն է։ Օրինակ, Կ. Պոլսի տիրացուները ամիրաներին դուր գալու և նրանց զվարճացնելու համար սկսել են եկեղեցական եղանակները շարգիների, թյուրքիների և մանիների ազդեցության տակ կլկլացնել, զարդարել. այսպիսով շարականների, մանավանդ տոնականների վրա պատվաստվել է օտար ոճը և պղտորել նրանց հարազատությունը։ Այդ թյուրիմացության հիմք են ծառայել նաև այն եկեղեցական երգերը, որոնք պատկանում են կիլիկյան շրջանին և ուր նկատվում է խորապես արաբ երաժշտության ազդեցությունը։
Մեր ժողովրդական և եկեղեցական եղանակները հավասար չափով չեն զարգացած։ Առաջինները արտաքին քաղաքական պայմանների ազդեցության տակ ճնշվել, սեղմվել, ամփոձվել են, առանց կորցնելու իրենց խորությունը և արտահայտիչ ուժը։ Իսկ երկրորդները, եկեղեցու անձեռնմխելի հովանու տակ աճել, ընդլայնվել եւ զարգացել են։

ՀԱՅ ԳԵՂՋՈՒԿ ԵՐԱԺՇՏՈՒԹՅՈՒՆ

Հայ գուսաններն ունին, ժողովրդականից անկախ, ինքնուրույն դպրոց։ Գուսանական դպրոցները երկու տեսակ են։ Առաջնին պատկանում են կրթվածները, երկրորդին՝ անուսումները։ Վերջինները մի կամուրջ են կապում բուն ժողովրդականի և կրթված գուսանական դպրոցի մեջ։ Երգում են օտար կամ մայրենի լեզվով. օտար եղանակներն՝ անշնորհք, աղավաղված, իսկ հայ շինական երգերը՝ թեպետ բավական ուղիղ, բայց թաթարական, ծուռ ու մուռ, անկայուն և անճաշակ տարախաղությամբ։
Կրթված գուսաններն ավանդաբար նախանձախնդիր են արաբ, պարսիկ և տաճիկ երաժշտության, թեպետ մեկ-մեկ էլ երգում են ժողովրդական եղանակներ, բայց ավելի զվարճացնելու, քան ճաշակ տալու նպատակով, որովհետեւ անարվեստ, թեթև, անոճ եւ իրենց դպրոցի ոգուն հակառակ են համարում։
Սոքա երգում ու նվագում են, վերջին ժամանակներս, ավելի հայերեն լեզվով, բայց արաբ, պարսիկ և տաճիկ գուսանական բանաստեղծության և երգագրության օրենքներով։ Շատ անգամ պատրաստի եղանակներին հարմարեցնում են նոր բառեր։

Երգաստեղծության շնորհը գեղջուկի համար մի բնատուր պարգեւ և, ամենքն էլ, լավ կամ վատ, խաղ կապել և երգել գիտեն: Նա սովորում է երգաստեղծության արվեստը հենց բնության գրկում, որ նորա անդավաճան դպրոցն է։

Գյուղում ամենքն էլ, լավ կամ վատ, երգել գիտեն, որովհետև մասնակից են երգաստեղծության կամ երգասության։ Բայց և ոչ մեկը չգիտե, թե ո՚վ է կապել խաղը, որովհետեւ բոլորը միասին են հյուսում։ Ոչ մեկը չգիտե, թե որտեղ է հյուսել, որովհետև խաղ ստեղծել կարելի է ամեն տեղ։ Ո՛չ մեկը չգիտե, թե ինչպես է հորինել, որովհետև երգաստեղծությունն ինքնաբեր կարողություն է։Ո՛չ մեկը չգիտե, թե երբ է հնարել, որովհետև յուրաքանչյուր րոպե հետը բերում է նոր տրամադրություն։

Գյուղացու համար երգեցողությունն էլ մի այնպիսի սովորական և բնական գործողություն է, որպիսին մեզ համար առօրյա խոսակցությունն է. եթե չգրենք այսօրվան արածը, կամ հոգ չտանենք մտքում պահելու, հետո կամ չենք հիշի, կամ շատ-շատ բովանդակությունը կմնա։

Ժողովուրդն արվեստական երգեցողություն ասած բանը չգիտե. յուրաքանչյուր երգ իր տեղում, իր ժամանակին է ստեղծում կամ սովորում – գործի ժամին՝ գործի երգ. տանը՝ տանու երգ միայն կասեն։ Ոչ մի գյուղացի, տանը նստած, կալի երգ չի ասի, որովհետեւ կալերգն ստեղծելու և ասելու տեղն է կալը։
Յուրաքանչյուր երգ կապված է գյուղական կյանքի մեկ րոպեյի հետ է տալիս և միայն այդ րոպեյի հաշիվը։ Ժողովուրդը ժամանակից և տեղից բաժան երգ չի հասկանում, չի ստեղծում և չի էլ գործածում։
Հայ ժողովրդական երգեցողությունն ունի թե՝ միայնակ և թե՝ խմբովին երգեցողություն։

Թեպետ հայ ժողովրդական երաժշտությունը բազմաձայնություն չգիտե, բայց և հաճախ պատահում են դեպքեր, որոնք ցույց են տալիս կանոնավոր երկձայնի նշաններ։

ՀԱՅՆ ՈՒՆԻ ԻՆՔՆՈՒՐՈՒՅՆ ԵՐԱԺՇՏՈՒԹՅՈՒՆ

Աշխարհի ո՞ր երաժշտությունն անխառն ու անապակ է, մեր գիտցածով, միայն անասուններունը, որոնք նույն ձայնն ու նույն ելևէջը կերգեն, զի փոխառության շնորհք չունին։

Ազգերու փոխադարձ ազդեցությունն անուրանալի և անհերքելի փաստ է, որովհետև անազդեցիկ մնացած ազգ չկա, յուրաքանչյուր ազգ, ինչ որ չունի, ունեցողներեն, պետք զգացած ժամանակ, փոխ կառնե և կազգայնացնե։

Ազգի մը լեզուն ու գրականությունը կարող են ձևափոխվիլ ու զարգանալ՝ օրինակ առնելով ուրիշ ազգերեն, բայց երբ ան ինքնահատուկ լեզու և գրականություն ունի, ունի և ինքնուրույն երաժշտություն։
Եթե ճշմարտություն են այս բոլորը, ապա ուրեմն, ճշմարտություն է և այն, որ մեզ տվին նույնպես և երաժշտություն, որ այնքան հարազատ է ու ազգային և այնքան ինքնուրույն է ու ինքնատիպ, որքան իր լեզուն ու գրականությունը, որովհետև յուրաքանչյուր ազգի երաժշտությունն իր ազգի հնչական ելևէջներեն կը ծնի ու ծավալի։ Հայ լեզուն ունի իր հատուկ հնչավորությունը, ուրեմն և՛ համապատասխանող երաժշտություն։

Խեղճ հայ ժողովուրդ. ազգ ես և ինքնուրույն այնքան, որքան մյուսները. այդ ոչ ոք կարող է հերքել։ Ունիս հատուկ լեզու,կը խոսիս։ Ունիս հատուկ ուղեղ, կը դատես։ Ունիս հատուկ մարդաբանական կազմ, որով կը զատվիս այլ ազգերեն ու անոնց կազմեն։ Սակայն սիրտդ, որ զգացմանցդ աղբյուրն է, քուկդ չէ եղել. այլ, մի ինչ որ ասորա-բյուզանդական եւ հնդկա-պարսկական է եղել։
Ճանապարհ կա, ճանապարհ կա։ Բերնեն ականջ շա՛տ կարճ է. բանեն փաստ՝ շատ երկար։

ՀԱՅ ԳԵՂՋՈՒԿ ՊԱՐԸ

Մարդկային կյանքի աչքի զարնող երեւույթներից մեկն էլ պարն է։ Պարն արտահայտում է յուրաքանչյուր մի ազգի բնորոշ գծերը, մանավանդ բարքն ու քաղաքակրթության աստիճանը. որովհետև, թեպետ մարդ պարում է ազատ կամքով, բայց մարմնի տեսակ-տեսակ շարժումներն ակամա մատնում են ներքինը։
Հայ պարերի արագությունն սկզբից մինչև վերջը միևնույնը չի մնում։ Սկսում է ծանր, կամաց-կամաց անցնում է դեպի չափավորը և ապա դեպի զվարթը, սկսում է կրկին հետզհետե ծանրանալ՝ զվարթից չափավորն անցնելով և չափավորից ծանրը։ Արագության համապատասխան էլ պարի եռանդն է աճում կամ նվազում։
Հայոց ազգային պարերը խմբական են։ Խմբապարը շատ խորունկ արմատ է ձգել հայ գեղջուկի մեջ, որ հինը պահում է և նորը հորինում։ Պարը բոլորում են կամ բռնում այսպես։ Պարողները մեկին ընտրում են պարագլուխ, որ սովորաբար, իրանց շրջանի անվանի ձայնեղն ու պարողն է լինում։ Խումբը կարող է լինել միասեռ կամ երկսեռ։

Հայ գեղջուկ պարերի ժամանակ, սովորաբար, նվագարաններ չեն մասնակցում (նվագարանների գործածությունը թեև մտել է, բայց օտար է. նվագարաններով պարելը տարածված է քաղաքներում և կամ առ առավելն սորա մերձակա գյուղերում, որոնք քիչ թե շատ շփում ունեն օտարներին). հայ ժողովուրդը պարում է երգելով։

Գյուղական շրջանումն ընդունված է սովորաբար, որ պարում են աղջիկներն ու տղաները, որպես և նորապսակները, իսկ հասակավորները՝ միայն հարսանիքներին։ Քաղաքներում, ուր գեղջուկ երգերն ու պարերը անցյալ ԺԹ դարու վաթսունական թվականներիցն են մուտք գործել(մանավանդ Կովկասում), պարում են մեծ ու պստիկ, ամուսնացածն ու ամուրին, ծերն ու պառավը, մի խոսքով՝ ամենքը. բայց արդեն գյուղական անմեղ ու բնական պարի բանաստեղծական բովանդակությունը դառնում է արվեստական և զվարճական։
Հայերը, առավելապես քաղաքացիները, պարում են նույնպես և օտար կովկասյան պարեր՝ նվագարաններով. որովհետև այս պարերը պարերգեր չեն, այլ լոկ պարեղանակներ՝ հարմարեցրած մենապարի և զուգապարի, որոնք հայկական չեն։ Եվրոպական պարերը տարածված են միայն քաղաքներում, այն էլ՝ քիչ թե շատ ունևոր շրջաններում։

ՊԱՐՆ ՈՒ ՄԱՆՈՒԿԸ

Պարն ամենահիմնական նշանակությունն ունեցող երևույթ մըն է. ամեն գեղարվեստ պարի մեջ կպարտակվի։ Իբրև շարժում՝ պարը շատ կարևոր դեր ունի ապագա դպրոցական կյանքի գեղարվեստական շարժումի մեջ, վասնզի պետք է գիտենալ, թե ամեն գեղարվեստ,- ինչպես՝ երաժշտություն, քանդակագործություն, ճարտարապետություն և այլն,- շարժում է։ Ամեն կյանքի մեջ պար կա։ Արդեն ամբողջ տիեզերքի կյանքը պար չէ՞։ Մարդկային կյանքին մեջ երկու տեսակ պար կա. մին՝ ուրախական, մյուսը՝ տխրական։ Թեեւ մարդիկ ներկայիս առաջինը կընեն, բայց հին ժամանակներում՝ տխրականն ալ տեղի կունենար, ինչպես մեր մեջ մեռելական պարեր, զորս հուղարկավորությանց ատեն կկատարեյին մեր նախնիք, իրենց տրտմության զգացումներուն համապատասխան շարժումներ առաջ բերելով։ Պարն ալ ձայնական երգի նման առաջանալով, ողբերգության հասած է, իր զարգացումն ունեցած է օպերայի մեջ՝ քաղաքակիրթ ազգերի մոտ։

Մտավոր զարգացումի աստիճանին վրա կը գտնվի պարի շարժումն ալ։ Ուրեմն ազգի մը քաղաքակրթությանն է կապված իր պարին շարժումներու զարգացումը։

Ուսուցիչ պարոններ ու քույրեր, զգուշությամբ և երկյուղածությամբ մոտեցեք դաստիարակության գործին. խիստ փափուկ պաշտոն մըն է ձերը։ Դաստիարակելու կոչված եք սերունդ մը, որ ապագա ազգն է։ Սխալ ուղղությամբ՝ ազգ մը կը խորտակեք վերջը։

ԿՈՄԻՏԱՍԻ ՀՈԴՎԱԾՆԵՐԸ ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ԵՐԱԺՇՏՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ

Հայ երաժշտության անդաստանում Կոմիտասի կատարած աշխատանքն անգնահատելի է։ Լինելով բազմակողմանի օծտված արվեստագետ՝ նա հանդես եկավ, որպես հայ երաժշտագիտության հիմնադիր։ Խստապահանջ, համարձակ, սուր մտքի տեր Կոմիտաս-գիտնականն առաջինը խորապես ուսումնասիրեց հայ ժողովրդական եւ հոգևոր երաժշտությունը, ճշմարտացիորեն մեկնաբանեց և լուսաբանեց այն՝ ապացուցելով ողջ աշխարհին, որ հայն ունի ինքնուրույն երաժշտություն։ Նա իր բազմաթիվ տեսական աշխատություններով հիմք դրեց հայ երաժշտագիտական մտքին և երաժշտության պատմության նոր շրջանին։ Կոմիտասի տեսական ուսումնասիրությունները տպվել են ոչ միայն հայ, այլև գերմանական, ֆրանսիական հանդեսներում։ Սակայն նա ունեցել է նաև չհրատարակված աշխատություններ, որոնք, ցավոք, չեն պահպանվել։ Տեսական լուրջ ուսումնասիրություններն իրականացնելու գործում Կոմիտասին օգնեցին հիանալի կրթության արդյունքում ձեռք բերված խորը գիտելիքները եւ արևելյան ու, հատկապես, հայ երաժշտության փայլուն իմացությունը։
Հայ հանճարեղ կոմպոզիտորի երաժշտագիտական աշխատությունները տարիների քրտնաջան աշխատանքի արդյունք են։ Կոմիտասի կարծիքով, «այդպիսի աշխատանքը անթերի եւ խղճմտորեն կատարելու համար մեկ մարդու կյանքը հերիք չէ։ Եվրոպական որեւէ ազգի երաժշտության պատմությունն ուսումնասիրելու համար հարյուրավոր մասնագետներ են աշխատել, դարերով են քննադատել, տասնյակ ընկերություններ են օժանդակել և հարյուրավոր հատորներ են հրատարակվել։ Բարի-բարի ցանկություններով ազգային երաժշտության պատմություն չի գրվել, մանավանդ հայ երաժշտության»։
Կոմիտասի գործունեությամբ հայ երաժշտա-տեսական միտքը թևակոխեց զարգացման նոր փուլ։ Նրա շնորհիվ հայ երաժշտագիտությունը դրվեց ճիշտ ուղու վրա՝ առաջ բերելով որոշակի համակարգ։

ՀԱՅՈՑ ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ԵՂԱՆԱԿՆԵՐԸ

Ավանդությունը հայոց եկեղեցական հին եղանակների գյուտը կամ կարգավորությունը, որ ամենայն հավանականությամբ գրերի գյուտի շրջանի արդյունքն է, վերագրում է ս. Սահակին։ Իսկ մինչև գրերի գյուտը հայոց եկեղեցիներում երգեցողությունը սաղմոսերգությունն էր։ Ժամանակի անցնելով սաղմոսերգությանը կից զարգացան շարականի եղանակները։
Արդյոք սաղմոսերգությունն ինչպիսի եղանակներով էր երգվում, հայտնի չէ. հավանականաբար ժողովրդական հին եղանակներով։
5-րդ դարում գրերի գյուտը, ս. գրքի թարգմանությունը հոգևոր երգեր առաջ բերին։ Հետզհետե զարգացավ եկեղեցական պաշտամունքն ու ժամերգությունը։ Հանդես եկան մի շարք երգիչներ, հորինեցին շարականներ, ճառեր, ներբողներ՝ եկեղեցական, տերունական եւ սրբոց տոների նշանակությունը ժողովրդին բացատրելու նպատակով։ Այսպես սաղմոսերգությունը տեղի տվեց շարականի եղանակներին։

Շարականի եղանակներից հետո կամաց-կամաց հանդես եկան տաղերի, գանձերի, ավետիսների և այլ հոգևոր երգերի տեսակներ՝ հանդիսավոր ժամերգության պահանջից։
Սոքա ևս ներբողներ են, միայն ժողովուրդն էր երգում։ Սոքա ժամանակի ընթացքում այնքան բազմացան և ճյուղավորվեցան, որ յուրաքանչյուր եկեղեցական տոն հատուկ տաղն ուներ։ Սոցանից առանձին-առանձին ժողովածու կազմեցավ՝ Տաղարան, Գանձարան, Երգարան անունով։

Տաղեր. սոցա բովանդակությունը պատկերացնում է պարզ կամ այլաբանորեն Քրիստոսի տնօրինություններն և սրբերի կյանքի, նահատակության Որևէ նշանավոր և ազդեցիկ րոպեն։
Գանձեր. սոքա արտահայտում են աշխարհի համար մաղթանք։ ԺԴ դարի վերջերում և մանավանդ, ԺԵ դարում գանձերը մեռելների վրա էին երգում, նոցա բերանից խոստովանելով զղջումը եւ աշխարհի ունայնությունը։ Գանձերի եւ տաղերի զանազանությունն այն է, որ առաջիններն իսկապես ճառեր են, արտաքին ձևը փոխած՝ տաղաչափական։
Ավետիսներ. սոցա նյութը առնված է ս. Ավետարանից հրեշտակների հովիվներին մանուկ Հիսուսի ծնունդն ավետելու րոպեն։ Ավետիսները վերագրում են Մ. Խորենացուն։
Շարականների բովանդակությունը շատ հարուստ է. արտահայտում է կրոնական զգացմունք։ Բովանդակության գլխավոր մասերն՝ ա. հավատի էական մասը. բ. Քրիստոսի տնօրինությունները. գ. եկեղեցու խորհուրդները. դ. ս. գրքից կտորներ, որոնք լուսաբանում են Քրիստոսի տնօրինությանց որեւէ գաղափարը. և ե. սրբերը, որոնք նպաստեցին քրիստոնեական ճշմարիտ լուսո տարածման։ Այսպիսի բազմակողմանի բովանդակություն ունեցող բանաստեղծական մի ս. գիրք, անշուշտ, պետք է որ ունենար և բազմապիսի եղանակ, համապատասխան կրոնական զգացմունքին։
Այս հանգամանքը բացատրվում է այսպես. տաղերի, գանձերի և մյուս հոգևոր երգերի եղանակները զանազան դարերում, այլ անձանց ճաշակին նայելով, փոփոխվել և աճել են, որովհետև սոցա գործածությունը ստիպողական չէ եղած, իսկ շարականի եղանակները պարտադիր և գործածության մեջ սահմանափակ լինելով՝ չեն փոխվել ըստ էության։ Թեպետ ԺԸ դարից հետո Կ. Պոլսո հարուստ և դեպի եկեղեցական եղանակները սեր ունեցող ամիրաների առատաձեռնությունից և հովանավորությունից օգուտ քաղեցին մի քանի տիրացուներ եւ մրցման ասպարեզ մտան, ջանք թափելով միմյանց գերազանցել կամայական կլկլանքներով և գեղգեղանքներով, որոնք բավական նպաստեցին եղանակների նախկին պարզության խախտման։ Այնուամենայնիվ շարականի եղանակներն ըստ էության անփոփոխ հասել են մեզ։
Մանրուսումն. Հին երաժիշտները Մանրուսումն ասելով հասկանում էին ուսումն եկեղեցական երգերի, եղանակների և խազերի մասին։
Մանրուսումն լիակատար իմացողները թերևս թվով շատ քիչ են եղել, որոնք և թաքստի են պահել իրենց գիտությունը ճիշտ այնպես, ինչպես հիսուն տարի առաջ Կ. Պոլսո հայ երաժիշտները՝ նոթաճիները արդի հայ իսկական ձայնագրությունը հացի խնդիր էին դարձրել։ Եթե երաժիշտները, որոնք իմաստուն կամ փիլիսոփա էին կոչվում այն ժամանակի լեզվով, չթաքցնեին, մյուս ձայնագրած, բազմաթիվ ձեռագիր կամ արտագրած երգարանների հետ մեր ձեռքը հասած կլիներ գոնե մի քանի օրինակ ևս ձեռնարկ հին խազերի և եղանակների մասին, որոնք Մանրուսման նյութն են։

ՀԱՅ ԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ԵՐԱժՇՏՈՒԹՅՈՒՆ

Հայկական եկեղեցական և ժողովրդական երաժշտությունը հիմնված է ոչ թե եվրոպական ութնյակի սիստեմի վրա, այլ քառալարի սիստեմի վրա՝ այնպես, որ նախորդ քառյակի վերջին ձայնը դառնում է հաջորդի առաջին ձայնը։

ԵՐԳԵՑՈՂՈՒԹՅՈՒՆՔ Ս. ՊԱՏԱՐԱԳԻ

Քառյակների դրությամբ են հորինված և մեր թե՛ ժողովրդական, թե՛ եկեղեցական եղանակները, որոնք քույր-եղբայր են եւ նույն կազմությունն ունին։ Քառյակների դրության չենթարկվողներն օտարամուտ են։

Մեր երաժշտությունն էլ յուր ամբողջ ազգային ոգովն և ոճով նույնքան արևելյան է, որքան պարսիկ-արաբացին. բայց ո՛չ պարսիկ-արաբականը մերն է, և ո՛չ էլ մերը նորա մի մասն է. այլ խնդիր է, թե նոցա ազդեցությանն է ենթարկվել. ճիշտ այնպես, որպես մեր լեզուն հնդ-եվրոպականի մի ճյուղն է, այսպես են և պարսկերենը, քրդերենը, գերմաներենը, և այլն, բայց մեր լեզուն ո՛չ գերմաներեն, ո՛չ քրդերեն եւ ո՛չ էլ պարսկերեն է։
Երաժշտության և լեզվի շեշտադրության օրենքները սերտ կապ ունին։ Երկուսի շեշտերն անբաժան ընթանալով մի անքակտելի ներդաշնակություն պետք է ներկայացնեն. հակառակ դեպքում լեզվի և եղանակի դաշնակը հիմն ի վեր խանգարվում է,որովհետև, ուր լեզուն է շեշտվում, երաժշտությունն անշեշտ է, և ընդհակառակն՝ այսպես քաշ է գալիս եղանակը։

ՇԱՐԱԿԱՆԻ ԽԱԶԵՐԻ ՆՇԱՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ

Իրավ է, ես գտել եմ հայ խազերի բանալին և նույնիսկ կարդում եմ պարզ գրվածքները, բայց դեռ վերջնակետին չեմ հասել. զի յուրաքանչյուր խազի խորհրդավոր իմաստին թափանցելու համար, նույնիսկ տասնյակ ձեռագիրներ պրպտելով, երբեմն ամիսներ են սահում։ Իսկ ձեռքիս տակ եղած խազերը, այն էլ անուն ունեցողները, 198 հատ են առայժմ, մի կողմ թողնենք դեռ անանուն խազերը, որոնք խիստ շատ են։
Թող հայ հասարակությունը ներող, մանավանդ համբերող լինի, մինչև որ հնարավոր չափով, կատարելապես վերջացնեմ իմ տասնվեցամյակից ավելի տևող տաժանագին ուսումնասիրություններս։ Հույս ունիմ թե մոտիկ ապագայում, առանձին հատորներով, հասարակության սեփականություն պետք է դառնա»։

Աղբյուր՝ Komitas.am