Մարդկային հիշողությունն ամենազոր է: Այն կարող է արձանագրվել առօրյայի բոլոր պարագաներում, սկսած պարզ ու հասարակ հարցերից մինչեւ դիվանագիտական նրբություններ պարունակող խնդիրները: Ավաղ, երբ շեղվում ես նման հանգամանքներից, սովորաբար հայտնվում ես տարօրինակից մինչեւ զավեշտա- ծիծաղելի իրավիճակում, որը մարդ-արարածի բնորոշման դեպքում այնքան էլ ցանկալի չէ, եթե չասենք` պարզապես ցանկալի չէ: Թե ինչու եմ մտորում այս թեմայի շուրջ, նշեմ. մեր անբարյացակամ հարեւանի հերթական ուղղակի անիմաստ արտահայտության կապակցությամբ, որպիսին է Հայաստանի հանրապետությունը ինչ-որ արեւմտյան ադրբեջան ներկայացնելու մտահոգության հետ:
Նախորդ դարի 60-80-ական ժամանակահատվածում մի արտահայտություն էր շրջում այդ հանրապետության մոտ, որն էր` լայն քայլերով է շարժվում Ադրբեջանը եւ տեղնուտեղն ավելացնում էին` դեպի Հայաստանի առեվտրային ցանցեր: Սա անժխտելի իրողություն էր, որն անուղղակի ձեւով հաստատեց Հեյդար Ալիեւը, 1970-ին ժամանելով Երեւան, ի դեպ` հատուկ ելույթով: Վերհիշենք այն. «Թանկագին ընկերներ, բարեկամներ: Թանկագին հայ եղբայրներ եւ քույրեր. (այս բառերը Հեյդար Ալիեւն ասում է նաեւ հայերեն): Ադրբեջանի աշխատավորները փառաբանում են Հայաստանի պանծալի բանվոր դասակարգին, հիանալի մտավորականությանը, որոնք ստեղծել են կայուն տնտեսություն, վիթխարի հաջողությունների են հասել գիտության զարգացման, վառ ու ինքնատիպ մշակույթի ծաղկման գործում: Հայ եւ ադրբեջանական ժողովուրդների բարեկամությունն իր արմատներով հասնում է մինչեւ խոր հնություն. դարեր շարունակ նրանք միասին են պաշտպանել իրենց ազատությունն ու անկախությունը օտարերկրյա զավիթիչների ոտնձգություններից: Մեր երախտագետ ժողովուրդների հիշողության մեջ ընդմիշտ պահպանվել են այդ պայքարի հերոսների` Վարդան Մամիկոնյանի ու Բաբեկի, Սասունցի Դավթի ու Քյոռ-օղլու անունները:
Ադրբեջանական ժողովուրդն ընդմիշտ կհիշի, որ Ադրբեջանի աշխատավորների շրջանում երկար տարիներ արգասաբեր մեծ աշխատանք են կատարել հայ ժողովրդի հիանալի զավակներ Ստեփան Շահումյանը, Բոգդան Կնունյանցը, Սուրեն Սպանդարյանը, շատ ուրիշներ:
Կեցցե աշխատասեր եւ տաղանդավոր հայ ժողովուրդը»: (Այս բառերը Հեյդար Ալիեւն ասում է նաեւ հայերեն):
Անցած տասնամյակների ընթացքում հայաստանյան հանրությունը երբեւէ չի անդրադարձել հարեւան հանրապետության ղեկավարի խոսքերի անկեղծությանը, դրանք դիտարկել է որպես իրադարձությունների հաստատում: Միայն Բաքվում 250.000 հայեր էին բնակվում, ուսյալ ու կայացած մարդիկ, ովքեր իրենց անուրանալի ավանդն են ներդրել Ադրբեջանի բոլոր ոլորտներում: Իսկ ո՞վ է եղել Բաբեկը, ում հայ ժողովրդի փառապանձ զորավարի կողքին ներկայացնում էր Հեյդար Ալիեւը: Հարցս ուղղեցի շրջապատիս պատմաբան ներկայացուցիչներին, որոնք հետաքրքրություն ներկայացնող որեւէ տվյալ չհիշեցին: Ինչպես հաճախ եմ անում, բացեցի նաեւ հայկական հանրագիտարանը, ուր համառոտ հետեւյալ տեքստին հանդիպեցի. «Բաբեկի ապստամբություն-հակաֆեոդալական ապստամբություն Ատրպատականում եւ Արեւմտյան Իրանում մոտ 816-837 թվականներին, Բաբեկի գլխավորությամբ, ով գառնարած, ուղտապան ու արհեստավորի աշակերտ է եղել: Շարժման հիմնական ուժը Խուրամյանների հետեւորդներն են եղել, որոնք պայքարել են արաբական խալիֆայության տիրապետության ու մահմեդականության դեմ: Ապստամբությունն անհաջողության է մատնվել: 837 թվականին Բաբեկը փորձել է անցնել Բյուզանդիա, սակայն բռնվել է եւ հանձնվել իշխանություններին եւ քառատվել»:
Ընդամենը երեք նախադասությունից բաղկացած սույն նյութը տեղադրվել է առնվազն երեք ադրբեջանցի պատմաբանների ուսումնասիրությունների հիման վրա, որոնք հրատարակվել են 1936-41 թվականներին: Բնական է, ոչ մի խոսք ու ակնարկ չկա Բաբեկի ազգային պատկանելության մասին, քանզի իրենց ազերի հռչակող հանրության ներկայացուցիչները երբեմնի Ատրպատական պետության տարածքում հայտնվել են առնվազն 5-6 դար անց: Այստեղ հաստատվելու նրանց փորձերի դեմ է պահքարել ապստամբ գառնարածը, որի մասին հիշատակում են անում նյութը կազմած ադրբեջանցի պատմաբանները: Սակայն դա գրեթե չի մտահոգում Ադրբեջանի ղեկավար Հեյդար Ալիեւին, որը նաեւ համատեղությամբ ուղտապանին ներկայացնում է տոհմիկ զորավար Վարդան Մամիկոնյանի կողքին:
Ավաղ, այսօրինակ գործերի փորձերը շարունակվում են նաեւ 21-րդ դար տեղափոխված ազերի ժառանգների կողմից, այնպես որ զուր չի ասվում` իրականի ու զավեշտի սահմանը մեկ քայլ է: Պատմությունն իրենց արշինով չափելն ու ձեւելը մնում է այս մարդկանց նախընտրելի զբաղմունքը, որը կապ չունի ժամանակակից աշխարհի հետ:
Ապրենք իրականության սահմաններում:
ԳԵՂԱՄ ՔՅՈՒՐՈՒՄՅԱՆ