ՀՈՎԻԿ ԱՖՅԱՆ, Կալուտարա (Շրի Լանկա)-Երեւան
Հինգ դրոշ կա Հնդկական օվկիանոսի ափին, Շրի Լանկայի Կալուտարա քաղաքի հասարակական լողափին` Շրի Լանկայինը, Գերմանիայինը, Ուկրաինայինը, Ռուսաստանինը եւ Հայաստանինը… Աշխարհի ամենատաք օվկիանոսի այս ափին, որտեղ մայրամուտներն այնպես են լինում, որ ցանկանում ես տեսնել, հենց այս երկրներից են լինում հիմնական զբոսաշրջիկները. Շրի Լանկայում գիտեն գերել զբոսաշրջիկին, վերջինս Ռամի, Բուդդայի, թեյի այս չքնաղ կղզում իրեն զգում է ինչպես դրախտում` ազատ թափառող կենդանիների, միշտ ժպտացող մարդկանց եւ օվկիանոսի շնորհիվ…
Օվկիանոսը
Գիշերվա խավարի մեջ, որն ուղղակի ի վիճակի չեն ցրել խիստ բարձր երկնքում բոցկլտացող աստղերը, անմիջապես ափին` ոտքերդ շոյող դեղին ավազի վրա երեւում են փայլող կետեր: Հեռվից դրանք կարող են թվալ օվկիանոսում լողացող նավեր կամ ձկնորսական փոքրիկ մակույկների լույսեր, Աստված գիտի, թե ինչ, բայց մոտենալով հասկանում ես` այդ կետերը աչքեր են. օվկիանոսի ափին շրջում է կովերի հոտը: Ո՞ւմ են նրանք պատկանում, ոչ ոք չգիտի, որտեղի՞ց են եկել ափ, կրկին անհայտ է: Նրանք այդտեղ ոչինչ չունեն ուտելու,անելու: Հասկանում ես, որ օվկիանոսից եկող հսկայական էներգետիկան անհրաժեշտ է նաեւ նրանց…
Հեռանում են, ափն ազատ է, օվկիանոսն` անհանգիստ, միշտ է անհանգիստ, թերեւս այդ պատճառով էլ լիճ կամ ծով չի կոչվում: Ավազին, այն հատվածներում, որտեղ օվկիանոսը չի հասնում, դեռեւս պահպանվել են մարդկային ոտնահետքեր, թափված ծաղիկներ, հագուստի մոռացված տարրեր, կանացի շքեղ ծովային գլխարկներ… Օվկիանոսին ավելի մոտ ավազը կարելի է անվանել կուսական անգամ, օվկիանոսը ջնջել է դրա վրայից մարդկային, կենդանական` իր համար անբնական ցանկացած հետք, օվկիանոսը գերում է մարդկանց` ջնջելով նրանց բոլոր հետքերը հետո:
Մոտենում ես օվկիանոսին, զգում, որ հաշված ակնթարթներ անց դու այլեւս ոչ թե դիպչել ես նրան, այլ նրա մեջ ես: Ոտքերիդ տակի ավազը փախչում է` օրորելով քեզ: Հետեւից զգում ես թեթեւ հպում, թեքվում ես` շուն է, հայտնի չէ, թե ումն է, որտեղի՞ց եկավ այդտեղ, ի՞նչ է անում այս կողմերում: Հասկանում ես, չէ` զգում, դու դրախտում ես, կամ դրախտը հենց սա է:
Մայրամուտի ափի մարդիկ
Բուդդայական փոքրիկ տաճարից եկող, այդ կողմերում օտար մեկի համար սարսռեցնող կրոնական երաժշտություն-ձայնը բուդդայական Դանուկային չի հետաքրքրում: Նա իր փոքրիկ սրճարանի դիմաց, սեփական, չորս հազար դոլար արժողությամբ տուկի-տուկիի կողքին, գետնին նստած գուցե մեդիտացիա է անում կամ, հնարավոր է, վայելում է Հնդկական օվկիանոսից եկող գոլ օդը, իսկ գուցե հիանում է ռուս զբոսաշրջիկուհիներով, մանավանդ որ վերջիններս, ինչպես եւ բնիկները, գրեթե ոչինչ չեն հագել: Բայց ամենահավանականն այն է, որ քառասունամյա Դանուկան ուղղակի վայելում է մայրամուտը` Հնդկական օվկիանոսի չքնաղ ափին. Դանուկան մայրամուտի ափի մարդ է: Մեկը նրանցից, ովքեր շքեղ հյուրանոցն ու չքնաղ օվկիանոսը սահմանազատող փայտե պարսպի այն կողմում են, օվկիանոսին մոտ կողմում: Ովքեր ուրիշ աշխատանք չունեն, քան ամբողջ օրը նստել լողափի դեղին ավազին, վրանների տակ ու սպասել, թե երբ պետք է հյուրանոցից դուրս գան զբոսաշրջիկները` արեւից վառված կամ կիսավառված մարմիններով, որպեսզի գնեն իրենցից գույնզգույն կտորներ, գլխաշորեր, զգեստներ… Այդ մարդիկ երբեք փայտե պարսպից ներս չեն մտնում. փայտե պարիսպը սահմանագիծն է ոչ թե բնիկների ու զբոսաշրջիկների, այլ հյուրանոցի եւ օվկիանոսի, բնիկները օվկիանոսի կողմից են, օվկիանոսը բնիկներինն է, նրանք մայրամուտի ափի մարդիկ են: Ու ինչպե՞ս են ապրում: Աղքատ, ծայրահեղ աղքատ, բայց ժպտալով, կեղտոտ, բայց օվկիանոսի մեջ մտնող երկնքի պես մաքուր աչքերով… Նրանց ապագան էլ, անցյալն էլ` այսօրն է, գուցե այդ պատճառով նրանք միշտ ժպտում են: Եթե հարցնենք նրանց, թե համարո՞ւմ են արդյոք իրենց հնդիկներ, միանշանակ կասեն` ոչ, նրանք Շրի Լանկայի քաղաքացիներ են, բայց անձնագիրը նրանց համար կարեւոր չէ, քանի որ նրանք ուղղակի մայրամուտի ափի մարդիկ են` անհոգ, հանգիստ, անվրդով, առանց բղավոցի, հրմշտոցի, վայրագության, նենգության, բռնության… քաղաքականության, եւ դարավոր ու այս կողմերի համար հավերժ արեւից սեւացած արդեն: Արեւն այո, այդտեղ հավերժ է, օվկիանոսն էլ, դրա ափի դեղին ավազն էլ, այդ ավազի վրա իրենց տեր զգացող շներն էլ, գիշերը հենց օվկիանոսի ափին հայտնվողՙ այդ մարդկանց համար սրբազան, կովերն էլ, եւ աշխարհում երբեւէ հանդիպած ամենաչքնաղ մայրամուտներն էլ… Հնդկական օվկիանոսի այդ ափին հեռուստացույց կարող ես եւ չդիտել, ի՞նչ պետք է տեսնեն այնտեղ որ, ի՞նչ պետք է տեսնես, որը դրսում, անմիջապես բակումդ, տանդ, ավելի ճիշտՙ խրճիթիդ դիմաց չկա: Սա մայրամուտի ափն է` իր առանց հեռուստացույց ապրող մարդկանցով: Այստեղ յոթանասուն տարեկանում օվկիանոս` ձուկ բռնելու են գնում, բոկոտն` ամբողջ քաղաքով քայլում, շարունակում ժպտալ, լողալ, ապրել…: Այստեղ օվկիանոսի չափ մեծ հոգս կա եւ օվկիանոսի չափ մեծ անհոգություն: Մայրամուտի ափի մարդիկ սրտային հիվանդություններ չունեն, նրանք ինսուլտ-ինֆարկտից չեն մահանում, նրանց համար կարեւոր չէ, թե որտեղ, ինչ պայմաններով են ապրում, քանի որ նրանց համար կարեւորը բուն ապրելն է:
Բուդդայական փոքրիկ տաճարը, որն իր լուսավորվածությամբ մանկական կարուսել է հիշեցնում, դափ-դատարկ է, չնայած տաճարից շարունակվում է լսվել կրոնական երգ-երաժշտությունը: Այն մայրամուտի ափի մարդկանց տաճար չի բերում, գուցե, որովհետեւ չպետք է բերի, մարդիկ ամեն մեկն իր համար, իր աստծու առջեւ աղոթք է անում, որին այդ կողմերում Բուդդա են անվանում… Բայց տպավորությունն այնպիսին է, որ այս կողմերում մարդիկ Աստծուց խնդրելու ոչինչ չունեն, դրա իմաստն ուղղակի չեն հասկանում… Օրինակՙ Դանուկան, նա հաշվում է այդ օրվա իր սրճարանի եկամուտը, զուգահեռաբար զրուցում զբոսաշրջիկների հետ, որոնցից մեկը Դանուկայի սրճարանի հենց պատին գրել է. «Աստված պահպանի քեզ ու քո ընտանիքին, սիրելի Դանուկա»: Դանուկան ժպտում է, նա երբեք չէր դադարել ժպտալ, նա մայրամուտի ափի մարդկանցից ընդամենը մեկն է…
«Armenian…oooo»
Կալուտարան փոքրիկ քաղաք է: Այլ երկրներում գուցե քաղաք էլ չկոչվեր: Իր անկազմակերպ երթեւեկությամբ (ողջ քաղաքում միայն մեկ լուսացույց կա), հետիոտների, երբեմն-երբեմն երեւացող մեքենաների, բրենդային տուկի-տուկիների, մոտոցիկլետների եւ հեծանվորդների համար (որոնք բազմաթիվ են ողջ Շրի Լանկայում) մեկ ընդհանուր փողոց կա, մայթ գոյություն չունի: Տներում հեռուստացույցի բացակայությունը, իսկ մի քանի բնիկների կարծիքով նաեւ` անիմաստությունը, քաղաքացիներին դուրս է բերում տներից, ինչպես իրենք են ասում` «ապրելու համար»: Ի տարբերություն բնիկների տների, փողոցը լեփ-լեցուն է մարդկանցով, կենդանիներով ու թռչուններով, ակտիվ գործող խանութներով, իհարկե զբոսաշրջիկներով, եւ, սակայն կամ հետեւաբար… աղբով: Երջանիկ մարդիկ ուշադրություն չեն դարձնում իրենց շրջապատին, շրջապատը Կալուտարայում կեղտոտ է:
Զբոսաշրջիկներին այստեղ, հասկանալիորեն, անմիջապես ճանաչում են: Ռուսներն ու ուկրաինացիները արտաքնապես անմիջապես երեւում-տարբերվում են (առաջինները նաեւ իրենց` ռուս-զբոսաշրջիկ տխրահռչակ կերպով): Գերմանացիները, որոնք միակ եվրոպացիներն են, ովքեր ակտիվորեն այցելում են Հնդկական օվկիանոսի այդ ափերը, հաճախ չեն լինում քաղաքում, հյուրանոցի սահմաններից դուրս: Հայերը ամենուր են: Տուկի-տուկիի վարորդ Դուլանին` «հայ եմ» ներկայանալու կարիք չկա, նա ինքը անմիջապես հարցրեց` արմենիա՞ն, եւ դրական պատասխան ստանալուն պես արձագանքեց` օօօօ… Նա մեզ ցույց տվեց փոքրիկ սրճարանը, որտեղ տուկի-տուկիից ազատ ժամանակներին աշխատում է: Սրճարանի դիմաց նա մեր հատուկ ուշադրությունը հրավիրեց Հայաստանի դրոշին, այն այստեղ էլ ծածանվում է: Սրճարանի պատին կարդում ենք հայատառ մակագրությունը. «Շատ լավ սրճարան է, ժողովուրդ, անպայման ու հանգիստ այցելեք»: Այցելում ենք եւ ստորագրում հիշյալ մակագրության տակ:
Դժվար է ասել, հայերիս այդ կողմերում առանձնահատո՞ւկ են սիրում, թե՞ պարզապես նրանք սիրում են զբոսաշրջիկներին` ռուս, ուկրաինացի, գերմանացի կամ հայ: Զբոսաշրջության բերած կանխիկ փողը նրանցից շատերի օրվա ապրուստն է, եւ նրանք գիտեն բոլոր այն միջոցները, թե ինչպես ունենալ, վաստակել իրենց օրվա ապրուստը:
Մայրաքաղաք Կոլոմբոյի օդանավակայանում մեզ դիմավորած ռուսախոս (իսկ իրականումՙ կցկտուր ռուսերեն խոսող) գիդը հորդորեց, որ անհապաղ մեզ մոտ եղած ամերիկյան դոլարը փոխենք տեղական ռուփիի: Ռուփին, հասկանալի է, հետ բերել հնարավոր չէր, հետեւաբար հենց տեղում պետք է ծախսվեր: Հյուրանոցի դիմաց կանգնած տարբեր էքսկուրսիաներ կազմակերպող տեղացիները ոչ թե մեկը մյուսից թանկացնում էին իրենց ծառայությունների գինը, այլ հակառակը` էժանացնում, որպեսզի հենց իրենց ծառայություններից օգտվենք: Խանութներում զբոսաշրջիկների համար ոչ թե թանկացնում էին ապրանքները, այլ գործածում հսկայական զեղչեր, որպեսզի կրկին իրենց խանութը գնանք… Գուցե այս ամենը փոքրի «խարդախություններ» են, բայց նաեւ ուսանելի «խարդախություններ» են:
Օվկիանոսի քարեր
Վերադարձին, Կոլոմբոյի օդանավակայանում մաքսավորը ստիպում է բացել մեր ուղեբեռը, որը նրան կասկածելի է թվում: Բացում ենք: Երկար քրքրելուց հետո, մաքսավոր հայտանբերում է «կասկածելի կապոցը»: Այնտեղ քարեր էին, որոնք օվկիանոսը շպրտել էր դեղին ավազի վրա: Մաքսավորը սկսում է հոտոտել դրանք, հետո կանչում է իր գործընկերներին, նրանք էլ սկսում են ուշի-ուշով զննել մեր` «դրախտից հիշատակ» անվանված «փոքր հարստությունը»: «Ի՞նչ է սա», վերջապես հարցնում են նրանք: «Օվկիանոսի քարեր», պատասխանում եմ: «Իսկ ինչո՞ւ եք տանում, ինչների՞դ է պետք…», զարմանքից քար կտրած արձագանքում են նրանք: «Դրանք գեղեցիկ են…», ուրիշ պատասխան չգտնելով` ասում եմ: Մաքսավորները իրար են նայում, նրանք ոչինչ չեն հասկանում, նրանց համար օվկիանոսն էլ, քարերն էլ, սովորական ու ամենօրյա են…
«Հիշատակ դրախտից» հավաքածուն բերում ենք Երեւան, դրանցից դեռ գալիս է օվկիանոսի հոտը, եւ դրանք հիշեցնում են մայրամուտի ափն ու աղքատ-երջանիկ մարդկանց: