ԽԵՂԱԹՅՈՒՐՎԱԾ ՓԱՍՏԵՐԻ ՊՆԴՈՒՄՆԵՐ ԵՎ ԽՈՍՔԻ ԱԶԱՏՈՒԹՅԱՆ ԾԱՂՐԱՆՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

ՄԻՀՐԱՆ ԴԱԲԱՂ (Բոխում), Ֆրանս. թարգմ. Պ. Ք.

Շվեյցարիան չպետք է կատարի իր դեմ Փերինչեքի կայացրած հայցի առնչությամբ ՄԻԵԴ¬ի կայացրած վճիռը

Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը (ՄԻԵԴ) 2013 թ. դեկտեմբերի 17-ի վճռով Շվեյցարիային դատապարտեց այդ պետությունը թուրք ազգայնական Դողու Փերինչեքին հակադրող գործով վերջինիս դեմ շվեյցարական դատարանների կայացրած վճիռների համար։ 2005-ին Շվեյցարիայում անցկացված մի քանի միջոցառումների կապակցությամբ Փերինչեքը Հայոց ցեղասպանությունը նկարագրել էր իբրեւ «միջազգային սուտ», դրանով իսկ խախտելով հակառասիստական օրենքը (Շվեյցարիայի Քրեական օրենսգրքի 261-րդ հոդված)։ Սակայն ՄԻԵԴ¬ը գտնում է, որ այդ հայտարարությունը պաշտպանված է խոսքի հիմնարար ազատությամբ, որն իբր զգալի չափով խախտվել է շվեյցարական դատարանների վճիռներով։ Այդ առանձնահատուկ կարծիքի արտահայտման նպատակը եւ քաղաքական համատեքստը կարծես թե կարեւորություն չունեն։ Արդեն Իմմանուել Կանտը ուշադրություն էր հրավիրել այն փաստի վրա, որ «կարծիք հայտնելը նշանակում է ինչ¬որ բան համարել ճշմարտությունՙ միաժամանակ գիտակցելով, որ դա կարող է այդպիսին չլինել»։

Խնդիրը պահանջում է պարզել, թե քաղաքական ինչ «օրագիր» է կապված մարդու իրավունքների խախտումների շջրանակում պատմական կեղծ իրադարձությունների վրա հիմնված այդ կեղծ ճշմարտության հետ։

Հոլոքոսթի սակավաթիվ դասերից մեկն այն է, որ մարդու իրավունքների հիմնավոր պաշտպանության եւ հավաքական բռնության ու ցեղասպանության կանխման համար, իրավախախտման եւ հակամարդկային ոճիրների դեպքում ծանր պատժամիջոցների կիրառումից բացի, պատիժ է հարկավոր նաեւ այդ բռնարարքների ժխտման համար։ Այս ընդհանուր համաձայնությունը 1945-ից ի վեր Եվրոպայում հանդուրժողության, ժողովրդավարության եւ խաղաղության հիմքն է։

Նման պայմաններում մի կողմից ժխտողականության քրեականացումը եւ մյուս կողմից խոսքի ազատությունը նկատի ունենալովՙ օգտակար է վերհիշել «Օսվենցիմի ստի» քրեականացման համար Գերմանիայում կիրառվող իրավական կանոնները (Գերմանիայի Քրեական օրենսգրքի 130-րդ հոդվածի 3-րդ պարբերություն)։ Սահմանադրական խորհուրդը խոսքի ազատության հարցը մասնավորապես ստուգել էր «Օսվենցիմի ստի» համատեքստում։ Կարծիքներն առանձնացվել էին փաստական պնդումներից եւ ընդգծել էր, որ վերջիններս պաշտպանված են լոկ այն ժամանակ, երբ հիմք են ծառայում որեւէ կարծիքի ստեղծման համար։ Այսպիսով, ըստ սահմանադրական խորհրդի, ժողովրդավարական հասարակությունը բնավ շահագրգռված չէ խեղաթյուրված փաստերի պնդումների պաշտպանութամբ, քանի որ դրանք որեւէ դրական ներդրում չունեն հասարակության կարծիքի ստեղծման մեջ։ Ուստի խորհուրդը անհրաժեշտ չէր համարում խոսքի հիմնարար ազատությունը պաշտպանել Հոլոքոսթի ժխտման դեպքում։ Տասնամյակներով անփոփոխ մնացած նրա իրավադատության համաձայն, այդ ստահոդ հայտարարությունները կարծիքներ չեն Հիմնական օրենքի (Գերմանիայի սահմանադրության) իմաստով։ Այսպիսով, կարծիքի ազատության հիմնարար իրավունքը անգամ կիրառելի էլ չէ։

Դատավճիռը տվյալ տեսակետը հաստատում է նրանով, որ չի կարծում, թե Հոլոքոսթի ժխտումը պաշտպանվում է խոսքի ազատության հիմնարար իրավունքով, քանզի նացիստների ոճիրները հաստատված եւ արձանագրված են Նյուրնբերգյան դատավարությունում։

Հայոց ցեղասպանության ժխտումը համանման ստահոդ փաստական պնդում է, որը նույնպես չպետք է պաշտպանվեր խոսքի ազատության հիմնարար իրավունքով, քանզի հակահայկական ոճիրները ոչ միայն վավերագրվել են պատմականորեն, այլեւ (ինչպես հրեաների ողջակիզման դեպքում) հաստատվել են 1919-ին նախաձեռնողների, պատասխանատուների եւ գլխավոր հանցագործների դատապարտմամբ։ Դատավարություններն իրականացնում էր հատուկ ռազմական դատարանը, որը ստեղծվել էր դաշնակից երկրների կառավարությունների 1915 թ. մայիսին թվագրած մի գրության հիման վրա։ Մեղադրանքը վերաբերում էր «մարդկության եւ քաղաքակրթության դեմ գործված ոճիրներին»։

Երկու դեպքում էլ գլխավոր պատասխանատուների դատավարությունները վերաբերում էին ոչ թե «ցեղասպանութան» հանցագործությանը (քանզի այդ հասկացությունը որպես կատեգորիա դեռ գոյություն չուներ միջազգային հանրային իրավունքի մեջ), այլ «մարդկության դեմ ուղղված ոճրին», որի հիման վրա հետագայում զարգացվեց «ցեղասպանություն» իրավաբանական կատեգորիան։ Այդ երկուՙ հայկական եւ հրեական ցեղասպանությունները նպաստեցին միջազգաին իրավունքի մեջ «ցեղասպանություն» կատեգորիայի հաստատմանը։ Հայոց ցեղասպանության պատճառով էր, որ միջազգային իրավունքի փորձագետ Ռաֆայել Լեմկինը պահանջեց եւ խրախուսեց միջազգային իրավունքի մեջ նման կատեգորիայի հաստատման անհրաժեշտությունը։ Հրեաների ողջակիզման հետեւանքով էր, որ 1948-ին այդ հաստատումը տեղի ունեցավ ցեղասպանության հանցագործությունը կանխելու եւ դրա համար պատժելու կոնվենցիայում։

Իրավաբանական եւ պատմաիրավաբանական աս համատեքստից դուրս հարկավոր է հավաստել, որ Հայոց ցեղասպանության ժխտումը, ըստ էության, Թուրքիայի քաղաքական ռազմավարությունն է, եւ Դողու Փերինչեքը այդ ռազմավարության առավել կարեւոր եւ սադրիչ մասնակիցներից մեկն է։

ՄԻԵԴ¬ի դատավճռի հիմնավորման մեջ նշված Հայոց ցեղասպանության ճանաչման «միջազգային կոնսենսուսի» բացակայությունը իրադարձությունների պատմական վավերագրերի պակասի արդյունք չէ, ոչ էլ պատմական հետազոտություններով դեպքերի անբավարար հիմնավորված բնորոշման արդյունք։ Պատճառը Թուրքիայի Հանրապետության ժխտողական քաղաքականությունն է, որը շարունակվում է գրեթե 100 տարի, ուղեկցվելով զանգվածային սպառնալիքներով եւ քաղաքական ու տնտեսական ակներեւ պատժամիջոցներով։ Պետական կոշտ ժխտողականության այդ քաղաքականության ուժը դրսւեորվում է, օրինակ, այն փաստի մեջ, որ Միացյալ Նահանգների նախագահ Բարաք Օբաման խուսափում է «ցեղասպանություն» եզրույթի օգտագործումից եւ այն փոխարինում է հայերեն «եղեռն» եզրույթով։ Ողջակիզման համարժեքը հանդիսացող այդ հասկացությունը 1920-ականներից հայ համայնքն օգտագործում է ազգի բնաջնջման իմաստն արտահայտելու համար։ Այն փաստը, որ միջազգային ընկերակցության վրա Թուրքիայի գործադրած վիթխարի ճնշմանը դիմադրելովՙ առայժմ ընդամենը քսան պետություն է ճանաչել Հայոց ցեղասպանությունը, չի կարող համարվել ընդհանուր համաձայնության բացակայության ապացույց։ Դա ավելի շուտ տնտեսական¬քաղաքական նկատառումների եւ պետությունների քաղաքական դաշինքների պատճառով պատմական փաստերն արտահայտելու մեծ դժվարության արդյունք է։

Սակայն Թուրքիայի ժխտողական ռազմավարությունը, որը պետական եւ ինստիտուցիոնալ կազմակերպման նոր չափերի է հասնում ցեղասպանության հարյուրերորդ տարելիցի համատեքստում, պարզապես մռայլ հուշերի մերժումը չէ։ Խոսքը երկրի քաղաքականության հիմքը կազմող քաղաքական ռազմավարության մասին է, որը թուրքերի ազգային ինքնության ձեւավորման գործընթացի մի ամբողջական տարր է։ Այս համատեքստում Թուրքիայի պետական կարծիքի կողմից երկրի անցյալի հիշողության մերժումը մասնավորապես հնարավոր է դարձնում փոքրամասնությունների նկատմամբ հալածանքի քաղաքականության վարումը, մարդու իրավունքների ոտնահարումը եւ Թուրքիայում ռասիստական նախապաշարումների ընդլայնումը, երկիր, որտեղ «հայ» բառը մինչեւ օրս օգտագործվում է որպես զրպարտչական վիրավորանք։

Եթե ՄԻԵԴ¬ը կարծում է, թե Հայոց ցեղասպանության «միջազգային սուտ» լինելու վերաբերյալ Փերինչեքի պնդումը պետք է պաշտպանվի կարծիքի ազատության միջազգային իրավունքով, ապա դա ունի լուրջ հետեւանքներ։ Քանզի մի կողմից, հակառակ դիրքորոշումը «ստահոդ» որակելու փաստը վերջինիս զրկում է կարծիքի արտահայտման հնարավորությունից եւ զրպարպտում որպես փաստերի միջազգայնորեն սխալ պնդում։ Մյուս կողմից, խոսքի ազատության միջազգային իրավունքի միջոցով այդ զրպարտության պաշտպանությունը վերջին հաշվով ընդգրկում է ոչ միայն անհատական արտահայտություն, այլեւ քաղաքական ժխտողականության մի համակարգ, որի շրջանակներում արտահայտվել է հիշյալ հայտարարությունը։ Պատահական չէ, որ դատավճռի հրապարակումից հետո թուրքական թերթերը պարզաբանում էին, որ այսուհետեւ Փերինչեքը «կահրաման» (հերոս) է, որը ՄԻԵԴ¬ին ընդունել տվեց իր անհատական իրավունքը, եւ որ դատավճիռը նամանավանդ Թուրքիայի եւ նրա պատմական քաղաքականության, ազգային ինքնության հաղթանակն է։

Այսպիսով, ցեղասպանության հանցագործության ժխտումը եւ կարծիքի ազատությունը համեմատելի հարկավոր է նկատի ունենալ նաեւ հիմնարար ազատությունների որոշակի կիրառությունից պաշտպանվելու եղանակը։ Այդպիսի կիրառությունը վտանգում է եվրոպական հիմնարար արժեքներըՙ որպես ճանաչված փաստ ընդունելով մի ճշմարտություն, որն իրականում կեղծ է։ Անկասկած, դա ներառում է ամենածար ոճիրների ռազմավարական ու քաղաքական ժխտմանը եւ դրանց զոհերի ուրացումը Գերմանիայի սահմանադրական դատարանը որոշեց, որ Հոլոքոսթի ժխտման քրեականացումը չի վնասում խոսքի ազատությանը։ Այդուհանդերձ, եթե վերոհիշյալ հայտարարությունը նույնիսկ համարենք կարծիք, որը ենթակա կլիներ կարծիքի ազատության պաշտպանության ոլորտին, դարձյալ նման վնասի սահմանադրական արդարացման հարցը մնում է բաց։ Ուստի հարկավոր է ծանրութեթեւ անել «այո»¬ն եւ »ոչ»¬ը։

Որեւէ ցեղասպանության ժխտումը քրեականացնելու հարցին պատասխանելուց առաջ հարկավոր է ծանրութեթեւ անել մի կողմիցՙ ենթադրյալ հիմնարար իրավունքի ոտնահարման «այո»¬ն եւ «ոչ»¬ը, մյուս կողմիցՙ սկզբունքորեն ոտնահարման եւ նույնիսկ ժխտման օբյեկտ դարձած զոհի անձնական իրավունքը։ Այստեղ եւս օգտակար կլինի հաշվի առնել Ողջակիզման ժխտումը քրեականացնող գերմանական օրենսդրությունը։ Դրա կենտրոնական կետը զոհերի պաշտպանությունն է զրպարտությունից եւ հանգուցյալների հիշատակի անարգումից, ինչպես նաեւ նրանց ժառանգների պաշտպանությունը վիրավորանքից (Քրեական օրենսգրքի 189-րդ պարագրաֆ)։

Ժխտողականությունը քրեականացնելու որոշումը պատմության համար վճռորոշ պատվիրած չէ, բայց իրավական հիմք է ստեղծում պատմագիտությունը ցեղասպանության նոր ոճիրներից եւ զոհերի հիշատակի անարգումից պաշտպանելու համար։ Ճիշտ կլիներ երիտթուրքերի իրականացրած Հայոց ցեղասպանության զոհերի հիշատակը պաշտպանել ստահոդ փաստերի պնդումների առանձնհատուկ եղանակից եւ մասնավորապեսՙ Թուրքիայի պետության ու դրա գործակալների ռազմավարական ժխտողականության քաղաքականության տեսակետի համատեքստում։

Իր օրենսդրությամբ եւ իրավաբանական պրակտիկայով օրինակելի Շվեյցարիայից պահանջվում է չհաստատել Ստրասբուրգի դատարանի փոքր պալատի դատավճիռը եւ տվյալ գործը ներկայացնել Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանի մեծ պալատին։

Նկատի ունենալով այն վտանգը, որ Ողջակիզումից ի վեր լավ հաստատված եւ հիմնակազմիչ մի սկզբունք կարող է զրկվել իր բուն էությունից, միջազգային քաղաքականության եւ մանավանդ դատական իշխանությունների հրատապ խնդիրը պետք է լինի պաշտպանության այդ պատասխանատվության ստանձնումը։