ՍՏԵՓԱՆ ՇԱՀՈՒՄՅԱՆԻՑ ՄԻՆՉԵՎ ԱՐԱՄ ՄԱՆՈՒԿՅԱՆ

ԴԱՎԻԹ ՍՏԵՓԱՆՅԱՆ

Ժամանակին Ալեքսանդր Թամանյանն ու Մարիետա Շահինյանը մեծ տարաձայնություն են ունեցել Ստեփան Շահումյանի հուշարձանի ընտրության հարցում եւ քանդակագործ Գ. Կեպինովի, նկարիչ Մարտիրոս Սարյանի ու մի քանի այլ անձանց ներկայությամբ խիստ վիճաբանել են:

Թամանյանի արվեստանոցում տեղի ունեցած այդ միջադեպի ականատես ճարտարապետ Մարկ Գրիգորյանն իր հուշերում գրել է. «Ոմանք Թամանյանին, մյուսներն էլ Շահինյանին միացրեցին իրենց ձայները, եւ ծայր առավ աղմկոտ մի վեճ, միանգամայն անսովոր մի բան արվեստանոցի համար, ուր միշտ լռություն էր տիրում»:

Խնդիրն այն էր, որ հուշարձանի պատվերով նախագծերի երկրորդՙ վերջին փուլի ավարտին, երբ Թամանյանի նախագահած ժյուրին առաջին մրցանակը շնորհել էր քանդակագործ Կեպինովին ու ճարտարապետ Գրինբերգին, «Իզվեստիա» թերթում հրապարակվել էր Շահինյանի հոդվածը, որը խիստ քննադատել էր ընտրված նախագիծը:

Մամուլի հեղինակավոր օրգանի միջոցով այդ միջամտության արդյունքում ի վերջո որոշում կայացվեց կանգնեցնել այն ժամանակ հայտնի Մերկուրովի եւ Ժոլտովսկու հուշարձանը:

Ըստ Մարկ Գրիգորյանիՙ այն ունի մեծ, գլխավորապես արխիտեկտոնիկ առավելություններ, բայց Կեպինովի աշխատանքում էլ արժեքավոր էր հատկապես Ս.Շահումյանի կերպարի քանդակային արտահայտչականությունը:

«Ես այդ կրքոտ վիճաբանությանն ունկնդրելիս զգացի, որ անարդար բան էր արվել Թամանյանի եւ Կեպինովի նկատմամբ: Թամանյանի համար դա անսպասելի հարված էր նրա հեղինակությանը, իսկ Կեպինովի համարՙ ծանր վիրավորանք եւ փայփայած մտահղացումն իրականացնելու հնարավորության կորուստ: Անկասկած այս բոլորը դժվար էր տանել», նշում է հուշագիրը եւ ավելացնում, որ Թամանյանի բոլորին հայտնի հաջողությունները իր այդքան բազմակողմանի գործունեության մեջ չեն նշանակում, թե նրա ստեղծագործական ուղին պատված էր վարդերով:

Պատմական այս ակնարկից հետո գալով մերօրյա իրականությունՙ կարծես թե մխիթարիչ է դառնում այն հանգամանքը, որ առանց վարդերի փշոտ ուղի անցած մեծ ճարտարապետը, ով հաճախ էր առնչվում իր պատկերացրած «արեւոտ» քաղաքը «ստվերող» երեւույթների հետ, այնուամենայնիվ, չտեսավ հետագայում տեղի ունեցող քաղաքաշինական եղեռնը: Չնայած որ խորհրդահայ ճարտարապետությունը շատ դեպքերում շեղվեց թամանյանական գաղափարներից եւ գնալով ավելի մշուշոտ դարձրեց Երեւանը որպես Նոր Անի կառուցելու երազանքը, բայց միայն 3-րդ Հանրապետության տարիներին լկտիաբար ոտնատակ արվեցին ճարտարապետական տարրական գրագիտությունը, քաղաքաշինական նորմերն ու մասնագիտական խիղճը:

21-րդ դարի առաջին տասնամյակում Երեւանն արդեն ներկայանում է որպես ազգային ճարտարապետության նվաճումներն ապականած, դիմագիծն ու կոլորիտը աղավաղած մի տարածք, որտեղ ոչ միայն հնարավոր չէ գտնել անաղարտ պահպանված միջավայր, այլեւ դժվար է տեսնել նույնիսկ անխաթար մնացած առանձին կանգնած շինություն: Առնվազն մանր-մունր կցակառույց կարկատանները կամ կոսմետիկ բնույթի անճաշակ միջամտություններն անպակաս են:

Չնայած այս ամենին, տարիներ ի վեր «Ավելի բարեկարգ Երեւան» կարգախոսը շեփորելով, դեռեւս մեծ ախորժակով ու հաստատակամ ճաշակով շարունակվում է գերհագեցած միջավայրը ծանրաբեռնելու գործընթացը:

Վերջերս այդ միջավայրի զոհը դարձավ նաեւ Արամ Մանուկյանի արձանը :

Այն միախառնվեց ճարտարապետ Ջիմ Թորոսյանի եւ Մկրտիչ Մինասյանի հեղինակած մետրոյի «Հանրապետության Հրապարակ» կայարանի ճարտարապետությանըՙ կանգեցվելով նրա միակ ճակատային կերպար հանդիսացող մեծամասշտաբ տուֆե սալերիՙ աստիճանների վրա, խաթարելով կառույցի ամբողջականությունը, հերթական անգամ խցկված քաղաքաշինական լուծում դառնալով:

Եթե միջամտությունը լիներ որեւէ ոչ նշանակալից շինության հաշվին կամ եթե նմանատիպ կայարաններ Երեւանում շատ լինեին, միգուցե հնարավոր լիներ ընդունել արդեն գոյություն ունեցող ծավալի վրա մխրճվող «խորթ մարմնի» հակադիր արտահայտչականությունը: Եվրոպական երկրներում նման մոտեցումների մեծ փորձ կա, բայց այնտեղ հատուկ ուշադրությամբ խնամվող պատմամշակութային հարուստ տարածքներում դրանք համատարած բնույթ չեն կրում, հանդիպում են բացառությունների ձեւով, առավելապեսՙ քաղաքի ծայրամասերում:

Այնինչ Երեւանի քաոսային շինարարությունն արդեն իսկ բռի փորձարարությունների է ենթարկել ամենից շատ հենց կենտրոնականՙ պատմամշակութային հատվածները: Հատկապես անարգվել է Հանրապետության հրապարակը, որտեղ Ալեքսանդր Թամանյանի եւ իր հետեւորդների մեծ ջանքերի շնորհիվ ընդամենը երեք հարկով ստացված մոնումենտալությունը մասշտաբազրկված ու նսեմացած վիճակում էՙ թիկունքից վեր հառնող անճոռնի բարձրահարկերի պատճառով:

Ժամանակին հրապարակի կարեւորությունը հաշվի առնելովՙ նրա հարեւանությամբ մետրոյի կայարանի ճարտարապետություն ստեղծող հեղինակները չեն առաջնորդվել հերթական ցցված ծավալ ունենալու անհրաժեշտությամբ, ինչպես որ մյուս կայարանների դեպքում է: Միջավայրից ակցենտ չգողանալու համար, փռված հորինվածք է նախագծվել, որը քաղաքաշինորեն թեթեւ ընդմիջման պես է նայվում փողոցի երկկողմ կառուցապատման խորքին, եւ մինչ ներկայիս Հյուսիսային պողոտայի ծանրաբեռնված տարբերակի ի հայտ գալը, իրեն համարժեք համաչափ բաց հատվածներ կարող էր ունենալ նաեւ Աբովյան փողոցի կողմից:

Այս ամենով հանդերձ Հրապարակի մետրոյի ճարտարապետությունն ամենից շատն է առաջացնում սրտաբաց տրամադրություն եւ ապահովում ներդաշնակ անցում ստորգետնյա թունելներից վերգետնյա աշխարհ դուրս եկողների համար: Թերեւս միայն «Մարշալ Բաղրամյան» կայարանում է համարժեք հաջողությամբ լուծված նույն խնդիրը, քանի որ գտնվում է ազատ, կանաչ տարածքում եւ իր ապակեպատ, թափանցիկ ճարտարապետությամբ շեշտում է այդ ազատությունը: «Երիտասարդական» մետրոյի դեպքում, օրինակ, պատկերն այլ է: Այն ունի ամենահետարքրքրական ծավալային լուծումը, որը, սակայն, շատ էքսպրեսիվ ձեւով շեշտում է թունելային սպասողական վերելքը եւ շարժասանդուղքներում խցանված ուղեւորին առանց միջանկյալ հանգստացնող տարածության միանգամից դուրս է հանում աղմկոտ փողոց:

«Հանրապետության Հրապարակ» կայարանում «միջանկյալ հանգիստը» ոչ միայն կա, այլեւ ունի գեղարվեստական արժեք:

Երկայնական առանցքով ձգվող մետրոյի խիտ անցուդարձից ու խուլ աղմուկից հետո բացվող երդիկավոր հրապարակը, հազարաշեն վարդակից ցայտող ջրի սառը շիթերը, գլխավերեւում շողացող արեւի ճառագայթները զվարթացնում, զովացնում, ջերմացնում եւ պայծառ զգացումներով են լցնում տարածքը: Կասկադի ձեռագիրը նկատվում է նաեւ այս ստեղծագործության մեջ, որտեղ նույնպես աստիճանաձեւ դարավանդներով հորինվածք կա եւ որպես առանցքային գաղափար ընտրված են Հայաստանը խորհրդանշող ամենաարտահայտիչ տարրերըՙ արեւ, ջուր, քար, բնություն: Հռոմից հետո անամպ օրերի քանակով հայտնի երեւանյան լազուրն այստեղ դառնում է վարդագույն տուֆի հետ ձայնակցող համադրություն: Բացօթյա անտրըսոլից նայող հայկական ոճավորմամբ քանդակազարդ թռչունները, ներգծվելով կապույտի մեջ, հատուկ մշակութային կոլորիտ են հաղորդում միջավայրինՙ անցորդին նախապատրաստելով հաղորդակցվելու «արեւոտ քաղաքի» սրտում գտնվող հրապարակի շքեղ ճարտարապետությանը:

Կառույցի յուրահատկություններից է նաեւ այն, որ նրանում կա «եւ կա, եւ չկա» նուրբ ու խորհրդավոր փիլիսոփայությունը, մի գաղափար, որն ամենից շատ արծարծվել է Ռաֆայել Իսրայելյանի գործերումՙ դառնալով աշխատաոճային մտածողություն իր հետեւորդների համար:

Արտաքին ճարտարապետության «օդով լցված դատարկ տարածությունն» այստեղ ինքնանպատակ չէ: Ճառագայթաձեւ դեպի վարդակաձեւ բացվածքը տանող խոտածածկ հարթությունները ֆոնային մակերես են ապահովում հատած խորաններ հիշեցնող անտրըսոլային հատվածի, չկրկնվող նախշազարդ ունեցող թռչունների, հեռվից արդեն նշմարվող ցայտող ջրի համար: Գլխավոր գեղարվեստական շեշտն ընկնում է հանկարծակի բացվող այդ ներքին բակի վրաՙ միեւնույն ժամանակ արժեւորելով Հանրապետության հրապարակի եւ շրջակա միջավայրի դոմինանտ լինելու գաղափարը: Խոտածածկ հարթակի վրա են բերում արտ դեկոյի ոճով արված, նեղ ու լայն հարթությունների միացման նկարվածք ունեցող, երկայնաձիգ աստիճանները, որոնք սովորական 15×30 չափերի խորհրդային ստանդարտի նմուշներ չեն: Հարեւան շենքի սլացիկ կամարներին համահունչ նայվող այդ տուֆակերտ սալերը շատ կերպարաստեղծ են եւ իրենց գլանաձեւ ավարտվող, մասշտաբային ծավալներով ինքնին մինիմալիստական քանդակ կարող են համարվել:

Ափսոս, որ դրանց մի մասը քանդվեց, իսկ արձանի տրավերտինե պատվանդանըՙ շենքի ճարտարապետությունից խլելով զգալի տարածություն, խախտեց հատակագծային ու տարածական արտ-դեկոյական նկարվածքը եւ որոշակիորեն կոտրեց ամբողջ կառույցի ռիթմ-ֆոն-ակցենտ հարաբերությունըՙ դառնալով գերիշխող:

Մոնոխրոմ ճարտարապետության յուրահատուկ արտահայտչականությունն ու ընդհանրացրած բովանդակությունը բավականին խամրեցին պոլիխրոմիայով հարուստ, ծավալային ձեւագոյացմամբ ակտիվ եւ թեմատիկ առումով կոնկրետացված արձանի տեղադրմամբ:

Քանդակագործ Դավիթ Մինասյանի աշխատանքը մեծ աղմուկ հանեց նաեւ քաղաքաշինական համատեքստից դուրս դիտարկվող, առանձին քանդակային խնդիրների հետ կապված հարցերում:

Ամենամեծ թիրախը դարձավ նրա առանցքային գաղափարի կատարումը: Գունավոր քարերով ստացված եռագույն դրոշը, որը որպես պետականության խորհրդանիշՙ պարուրվեց Արամի կերպարին, շատերի աչքին անհամոզիչ եւ անընդունելի թվաց:

Այս երեւույթին բացառապես հողեղեն հայացքով նայելիս, իսկապես զանազան աղերսներ են ծնվումՙ դրոշը խալաթի, սրբիչի կամ շրջազգեստի հետ նույնացնող որոշ տարակուսական մտքերի տեղի տալով: Բայց նույնիսկ այդ դեպքում ստեղծագործության մեջ դրված սրամիտ գաղափարը պահպանում է իր դրամատիզմը:

Տարբեր դիտանկյուններից արձանը ներկայանում է դրոշը մե՛րթ հագնող, մե՛րթ հանող, մե՛րթ դրանով ծածկվող կամ այն պատռող եւ միջից դուրս եկող մարդու կերպարով: Կարող ենք ընդունել, որ դրոշը վերածվում է Արամի միակ մաշված զգեստի, կամ նրա քրտինքը մաքրող սրբիչի կամ առհասարակ վրան է գցված հռոմեական տոգայի նման: Այս պատկերը կարող է հիշեցնել նաեւ Սարդարապատից ուղիղ մեկ դար անց տեղի ունեցած թավշյա հեղափոխությունը, երբ սեփական երկրի ճակատագրին տեր կանգնող հայ երիտասարդությունը շրջում էր փողոցներովՙ որպես սովորույթ դրոշն ուսերին առած: Համեմատություններն ու մեկնաբանություններն այս համատեքստում բազմաթիվ ու տարաբնույթ կարող են լինել:

Իհարկե, եթե պատկերվող անձը լիներ բացառապես հերոսական կերպարՙ Անդրանիկի կամ Նժդեհի պես, որեւէ կերպ ընկալելի չէր լինի մարմինը քողարկող նման «զգեստի» ընտրությունը: Պատահական չէ, որ Նժդեհի արձանի դեպքում կերպարաստեղծ դեր են տանում նրա թիկնոցի վերձիգ ռիթմերը, որոնք ժայռի ամրություն եւ ուղղամտություն են խորհրդանշում: Բայց դիվանագետ Արամ Մանուկյանի դեպքում, որն ավելի շատ կազմակերպիչ ու քաղաքական գործիչ էր, թշնամուն նաեւ պահի տակ ժպտալ ու հետը ողջագուրվել գիտեր, խորդուբորդ ելեւէջներն ու ինչ- որ բան թաքցնող խորամանկ ծալքերը կարող են բնութագրական լինել: Նույնպես թեքված եւ ճեղքված, աստիճաններից կարծես սահող պատվանդանի անհանգիստ վիճակը կարող է չընդունվել խորհրդանշական, եթե ցանկություն կա միանշանակ պաթետիկ ու կողմնակալ տեսնել պատմությունը, ինչպես որ սոցռեալիզմի արվեստն էր հրամցնում: Այնինչ Առաջին հանրապետության ծնունդն ու զարգացումը ալիքների վրա ճոճվող բախտի, տառապանքի, հերոսականի, ամոթի ու փառքի միախառնված ամբողջություն էր:

Սակայն արձանն ավելի հաջող է, եթե այն դիտարկվի վիճահարույց կերպարային խնդիրներից դուրս, որպես առանձին քանդակ, որի ուրվագծային ու ծավալային հարաբերություններն ամբողջականության առումով կայացած են:

Այն կարող է համարվել Երեւանի ամենաոճավորված մոնումենտալ արձանըՙ իր կատարման որակով բարեխիղճ արված եւ պոլիխրոմիայի տեսանկյունից նորարարական: Բրոնզաձույլ կիսանդրու եւ գունավոր քարերի համադրությունները ներդաշնակ ու համաչափ են, ոճային առումով դետալներն ու մեծ ծավալներըՙ համահունչ:

Առհասարակ Դավիթ Մինասյանի ստեղծագործությունները մեծ դիապազոնի փնտրտուքների մեջ լինելովՙ խիստ ռեալիստականից մինչեւ ավանգարդ ոճավորումների միտվող նախասիրություններ ունեն: Արամ Մանուկյանի արձանում այս երկու տարբեր բեւեռների միավորումը կաՙ Սոս Սարգսյանի կամ «Տղամարդիկ» արձաններին բնորոշ դիմաքանդակի դիպուկ բռնացրած նմանություն, ինչպես նաեւ կուբիստական-ավանգարդիստական ոճավորումՙ ինչ-որ ընդհանրություն ունեցող տառերով հավաքված «Ամրագրիր քո ապագան» կոչվող կարմիր արձանի կամ ռադիոտան դիմացի «Հնչող արձանի» հետ :

Շատ ավելի կշահեր այս գործը, եթե տեղադրվեր ճիշտ վայրում, ասենք, հենց Արամի փողոցի ավարտին գտնովող Մաշտոցի այգում, կամ նրա շարունակության վրա, այն մասում, որտեղ ներկայում ամբողջ կանաչ տեսարանը փակող սրճարանի շինարարություն է: (Ահա՛ «շինարարական» մի ոճիր, որը դեռ շարունակվու մէ մեր աչքի առաջ: Խմբ.):

Այս հարցում պատասխանատվություն պետք է կրեն մրցույթի կազմակերպիչներըՙ քաղաքապետարանը, գլխավոր ճարտարապետը, հանձնաժողովի մյուս անդամները, որոնց որոշմամբ է մրցութային առաջադրանքի մեջ կարմիր կետագծով նշած եղել արձանի տեղադրման թույլատրելի սահմանըՙ իր մեջ ներառելով մետրոյի կայարանի ճարտարապետության մի հատվածը: Տվյալ դեպքում բնական է, որ քանդակագործները ցանկացել են օգտագործել գոյություն ունեցող աստիճանաձեւ ռելիեֆը, ինչը ոչ միայն առանձին հետարքրքրական լուծումների հնարավորություններ, այլեւ տեսադաշտի առումով առավել նպաստավոր հարմարություններ է ստեղծում:

Բայց տեղի ընտրության հետ կապված ամենախորքային պատճառը թաքնված է կարծրացած քաղաքական մտածելակերպի մեջ:

Խորհրդային տարիներին ոչ այդքան ըստ ազգային վաստակիՙ որքան ըստ Լենինին մոտ կանգնած լինելու հանգամանքի էին տեղադրվում խորհրդահայ նշանավորների արձանները: Կենտրոնական հրապարակը զավթած «կուռքին» ավելի մոտ կանգնեց Շահումյանը, հետո նորՙ Մյասնիկյանը: Հիմա էլ ռեւանշը հակախորհրդայինների ձեռքում է եւ տեղադրվում են «Սովետի հակառակորդ»ՙ ազգի մեծերը, բայց, ցավոք, նորից նույն խորհրդային քաղաքականությամբ: Արամի արձանի անհասկանալի տեղադրումը Հանրապետության հրապարակի մետրոյի կայարանի վրա պայմանավորված է բացառապես այն հանգամանքով, որ նրա կերպարը մրցման մեջ են դրել Նժդեհի հետ եւ առավելություն տվել: Շատ հավանական է, որ այդ առավելությունը կարեւորվել է զուտ պետական բարձր պաշտոն զբաղեցնողին առաջնայնություն տալու մտադրությամբ: Այլապես անհասկանալի է նաեւ Եռաբլուրում հուղարկավորված լեգենդար հերոսի եւ 3-րդ հանրապետության տարիներին պաշտպանության նախարարի դերը ստանձողի շիրմաքարերը տեսնել իրար կողքի որպես գլխավոր մուտքՙ հավասարազոր շեշտադրված ճարտարապետությամբ:

Հ.Գ.Մետրոյի կայարանի ճարտարապետության համահեղինակ Մկրտիչ Մինասյանի համաձայնությունը եւ ներգրավված լինելը տվյալ մրցույթին ամենայն հավանականությամբ պայմանավորված էր փոքր չարիքի միջոցով մեծ չարիքը կանխելու մտահոգությամբ… Սերժ ու Նարեկ Սարգսյանների ամենաթողության տարիներին արձանի տեղադրումը եւ մետրոյի մասնակի աղճատումը գոնե կկանխեր նրա վրա հյուրանոցի կառուցման խայտառակ ծրագիրը, որը ժամանակին դավադրաբար փորձում էր իրականացնել Նարեկ Սարգսյանը: