ԱՐՄԵՆ ՄԱՆՎԵԼՅԱՆ, Պատմական գիտությունների թեկնածու
Արցախյան հիմնահարցի շուրջ ընթացող վերջին գործընթացներըՙ համանախագահների ակտիվություն, Բրատիսլավյան հանդիպումներ, Ադրբեջանի կողմից սեփական օրակարգի պարտադրում, հուշում են, որ այստեղ ընթանում են զարգացումներ, որոնց շուրջ պահպանվում է գաղտնիության շատ խիստ պայմանավորվածություն: Մինչեւ օրս պարզ չէ, թե ինչի շուրջ են բանակցում արտաքին գերատեսչությունների ղեկավարները եւ որն է համանախագահների վերջին ակտիվության պատճառը:
Այսուհանդերձ կան որոշակի կցկտուր տեղեկություներ, ՀՀ տարբեր քաղաքական գործիչների կողմից արված հայտարարություններ, որոնք որոշ մասնագետների հուշում է, որ փորձ է արվում վերադառնալ, այսպես կոչված, տերպետրոսյանական սխեմային, որն էՙ Արցախի տարածքների մի մասի զիջումը եւ ԼՂՀ-ի անորոշ կարգավիճակի հաստատումը Ադրբեջանի կազմում: Ինչքանով է իրական այս տեղեկատվությունըՙ այսօր դժվար է գուշակել, սակայն պարզ է, որ գործող իշխանությունները չունեն հստակ օրակարգ եւ առավել եւս տեսլական Արցախյան հիմնահարցի շուրջ ընթացող զարգացումներում:
Այս առումով թերեւս կարեւոր է նշել, որ Արցախյան «հարցի լուծում» կարգախոսը կեղծ է եւ դրա շուրջ բանակցությունները պետք է դիտարկել ընդամենը որպես հնարավորությունՙ առկա ստատուս-քվոն հաստատելու եւ ազատագրված տարածքները վերաբնակեցնելու առումով: Պետք է հստակեցնել, որ 2019թ.ին գնալ Ադրբեջանի հետ բանակցությունների 90-ական թվականների օրակարգով, այն էՙ ինչ տարածքների հանձնում կամ փախստականների վերադարձ, ոչ միայն իրական չէ, այլեւ վտանգում է փխրուն խաղաղությունը տարածաշրջանում:
Այսպես կոչված թավշյա հեղափոխությունից հետո իշխանության եկած երիտասարդները վստահ էին, որ նոր «հեղափոխական» տենդով ոգեւորված կարող են ինչ-որ արմատական փոփոխություններ մտցնել այս գործընթացում: Սակայն այդ ոգեւորությունը չվերափոխվեց համակարգված մտածելակերպի եւ առավել եւս չառաջարկվեց որեւիցե օրակարգ այս հարցի «լուծման» համար:
Փոխարենը ականատես եղանք հակասական, երեբեմն իրարամերժ հայտարարություների, որոնք միայն թուլացնում էին հայկական կողմի բանակցային դիրքերը եւ հնարավորություն տալիս Ադրբեջանին ուժեղացնել իրենցը: Այսպես կոչված վերելակային դիվանագիտությունից հետո հայտարարվեց իբր թե սահմանային հանդարտության մասին, հետո դրան փոխարինեց «Արցախը Հայաստան է եւ վերջ» կարգախոսը, հետագայում արդեն ադրբեջանական համայնքի հետ հանդիպելու պատրաստակամություն եւայլն:
Իրարամերժ ու հակասական այս հայտարարությունները հուշում են, որ գործող իշխանությունները ոչ միայն չունեն այս հարցի շուրջ իրատեսական դիրքորոշում, այլեւ պատկերացում, թե որն է վերջիվերջո իրենց նպատակը: Եվ որ ամենակարեւորն էՙ ոնց են հասնելու այդ նպատակին:
Բրատիսլավիայում ԱԳՆ նախարար Զոհրաբյանի համեմատաբար կոշտ հայտարարությունը շատերը գնահատեցին որպես փորձ վերադառնալու նախկին կամ նախկինների քաղաքականությանը: Սա նշանակում է, որ առաջինՙ ավարտին է մոտենում այսպես կոչված Ալիեւ-Փաշինյան վերելակային պայմանավորվածությունների շրջանակը եւ, երկրորդՙ այդ գործընթացից Ադրբեջանը դուրս է գալիս իր դիրքերը ավելի ամրապնդած:
Զոհրաբյանի հայտարարությունը մի տեսակ խոստովանանք է, որ անցած մեկուկես տարվա քաղաքականությունը ձախողվել է եւ ստիպված են վերադառնալ բանակցությունների ավանդական ձեւաչափին: Կարելի է միայն հուսալ, որ նախկին հայտարարությունը, թե Արցախյան հարցի լուծումը պետք է բավարարի բոլոր կողմերին, արդեն անցյալում է, եւ որ գործող վարչապետը կփորձի առաջին հերթին ձեւավորել մի օրակարգ, որտեղ առաջնությունը կտրվի հայկական երկու պետությունների շահերին: Հասկանալի է, որ գտնել հարցի լուծման տարբերակ, որ իբր թե կբավարարի բոլոր կողմերին, անիրատեսական է, իսկ ձեւավորված ստատուս-քվոն հայկական կողմին բավարարող միակ ընդունելի տարբերակն է:
Այսինքն, երբ հայկական կողմը փաստացի ոչ միայն պահպանում է հետպատերազմյան շրջանում ձեւավորված ռազմաքաղաքական հավասարակշռությունը, այլեւ սկսում է վարել այդ քաղաքականությունից բխող ռազմավարություն, որի հիմքում տարածաշրջանում խաղաղության պարտադրման հայեցակարգն է: 1994թ. Բիշկեքյան պայմանավորվածություները եւ հրադադարի կնքումը հենց այս քաղաքականության տրամաբանությամբ էր թելադրված:
Պետք է հստակեցվի, որ քաղաքական պայմանավորվածության որեւէ ձեւաչափ, որի հիմքում չի դրվում է առկա ստատուս-քվոյի պահպանումը, դատապարտված է ձախողման, քանի այս տարածաշրջանում համեմատաբար խաղաղության մեջ հնարավոր է ապրել միայն զսպման եւ պարտադրման տրամաբանությունից ելնելով: Ցանկացած այլ ձեւաչափ հղի է նոր, լայնածավալ պատերազմով ու տարածքային փոխադարձ կորուստներով:
Արցախը Հայաստանի Հանրապետության անվտանգության անկյունաքարն է, սա մի պարզ ճշմարտություն է, որը պետք է ընկալեն բոլորը, անկախ նրանից, թե ո՞վ, ո՞նց ու ե՞րբ կգա իշխանության: Քանի որ ազգային միավորի ինքնիշխանության կերտման գործընթացում կարեւոր պայմանը անվտանգությունն է, որը հնարավոր է պահպանել միայն պետության գոյության պայմաններում:
Արցախյան հիմնահարցի շուրջ առկա պետական տեսլականի բացակայությունը մտահոգիչ է ու խոսում է արդեն իշխանական համակարգում լավ տեղավորված մարդկանց մի խմբի մոտ պետական, իսկ ավելի ճիշտՙ ռազմավարական-անվտանգային մտածողության բացակայության մասին: Վերջիններս ոչ միայն չեն պատկերացնում այդ հարցի կարեւորությունը տարածաշրջանում խաղաղության պահպանման եւ պարտադրման գործընթացում, այլեւ դրա տեղը ՀՀ անվտանգության համակարգում:
Վերահսկելով Արցախըՙ ՀՀ-ն ապահովում է թե՛ իր հարավային սահմանները եւ Սյունիքը, եւ թե Հայաստանի կենտրոնըՙ Արարատյան դաշտավայրը: Այն դժվարացնում է ոչ միայն Ադրբեջան-Նախիջեւան համատեղ ռազմական գործողությունները, այլեւ Ադրբեջան-Թուրքիա ռազմաքաղաքական համագործակցությունը:
Արցախը հայկական զինված ուժերին ռազմավարական խորություն է ապահովում եւ հնարավորություն տալիս բացառել Ադրբեջանի կողմից յուրաքանչյուր բլից-կրիգ: Այն նաեւ ընդլայնում է Հայաստանի սահմանը Իրանի հետ, ինչը ռազմավարական նշանակություն ունի հատկապես հնարավոր ռազմական գործողությունների վերսկսման դեպքում:
Արցախի վերասհկողությունը հնարավորություն է տալիս ռազմավարական դիրք ունենալ ամբողջ Հարավային Կովկասում եւ հսկել Արեւմուտք-Արեւելք, ինչպես նաեւ Հարավ-Հյուսիս իրար կապող մայրուղիները, խողովակաշարերը եւ ջրագծերը: Այս տարածքի թեկուզ մի փոքր մասի կորուստը նշանակում է, որ Հայաստանի շուրջ ձեւավորվող թուրք-ադրբեջանական շրջապատումը վերջնականապես ավարտին կհասցվի:
Արցախի ռազմավարական-անվտանագային նշանակությունը անգնահատելի է ու անվիճարկելի. հայկական կողմը չի կարող բանակցություններ վարել ինչ-որ տարածքների զիջման կամ փոխզիջման շուրջ, այստեղ չեն կարող լինել ադրբեջանցի վերաբնակիչներ կամ գաղթականներ: Պետք է հայ բնակչությամբ տարածաշրջանի բնակեցմանը նոր թափ հաղորդել եւ այն ամբողջովին հայացնել, միաժամանակ ավելացնելով ռազմական ներկայությունը այնտեղ:
