ԷԴՈՒԱՐԴ ՂԱԶԱՐՅԱՆ. «ԻՄ ԱՇԽԱՏԱՆՔԸ ՄԵՐՁԵՑՆՈՒՄ Է ՀԱՅԱՍՏԱՆՆ ՈՒ ՂԱԶԱԽՍՏԱՆԸ»

Էդուարդ Ղազարյանը կամերայինից մինչ մոնումենտալ քանդակի ժանրերի ղազախստանցի քանդակագործ է: Ծնվել է 1964 թվականին, Ալմաթըում, 1991 թվականին ավարտել է տեղի պետական գեղարվեստաթատերական ինստիտուտը: 1992 թվականից ունեցել է վաթսունից ավելի անհատական ցուցահանդեսներ Ղազախստանում եւ արտերկրում, մասնակցել խմբային նախագծերի, արվեստի փառատոների, արվեստի միջազգային կեցավայրերի, Ղազախստանի եւ միջազգային արվեստի ստուգատեսներում հանդես եկել որպես ժյուրիի անդամ, եղել Եվրասիայի քանդակի բիենալեի, Ալմաթըի կինետիկ արվեստի փառատոնի համադրող, Ղազախստանն է ներկայացրել «Վերածնելով մարդկության հիշողությունը» միջազգային նախագծում: 2000-ին կերպարվեստի ոլորտում դարձել է առաջին դափնեկիրՙ «Թառլան» մրցանակի «Նոր անուն. հույս» անվանակարգում, իսկ 2012 թ.ՙ «Ժողովրդի սեր եւ ստեղծագործական նվաճումներ» անվանակարգում «Տարվա մարդ» ազգային մրցանակի դափնեկիր: 2018-ին նրա հիմնած «Ղազարյան արվեստի կենտրոնը» (Kazarian Art Center) հատուկ մրցանակի է արժանացրել «Տարվա ընտրություն» եվրասիական ամենամյա մրցանակաբաշխության կազմկոմիտենՙ «Ստեղծագործական նվաճումների եւ մշակութային միջավայրի զարգացման գործում նշանակալի ներդրման համար» անվանակարգում: 2019 թվականին Ղազարյանը պարգեւատրվել է Ղազախստանի մշակույթի նախարարության մեդալովՙ երկրի մշակույթի զարգացման գործում ներդրած ավանդի համար: Նրա աշխատանքներն ընդգրկված են Ղազախստանի, Ֆրանսիայի, Իսպանիայի թանգարանների հավաքածուներում, ցուցադրվել են ԱՄՆ-ում, Իսրայելում, Լեհաստանում, Նիդեռլանդներում, Ռուսաստանում, Բելգիայում, Մեծ Բրիտանիայում: Ղազարյանի հիմնական նյութերն են բրոնզը, կերամիկան, պողպատը: Նրա ստեղծագործությունների հիմնական գաղափարներից են աշխարհի, մարդու, ընտանիքի թեմայի շուրջ մտորումները, ինչպես նաեւ բնության բոլոր կենդանի արարածներիՙ միմյանց հետ ունեցած կապը: Էդուարդ Ղազարյանը քաղաքային եւ բնական միջավայրում մի շարք մոնումենտալ աշխատանքների եւ հանրային արվեստի նախագծերի հեղինակ է: Նա հայտնի է նաեւ իր հեղինակած գոբելեններով, գրաֆիկական թերթերով եւ հեղինակային զարդերով: Ղազարյանը ցուցահանդեսային գործունեությունը համարում է մի ոլորտ, որը թույլ է տալիս նրան անընդհատ փորձարարություններ կատարել: Այն հնարավորություն է տալիս գործերը միշտ ներկայացնել նորովի, այդ թվում` հայեցակարգային նախագծերի-հեփընինգների միջոցով:

– Հարգելի՛ Էդվարդ, 1998-ին ես նվեր ստացա Ալմաթըում հրատարակված ձեր աշխատանքների կատալոգը ու շատ հավանեցի ձեր ստեղծագործությունների վերարտադրությունը: Հետո համացանցով հետեւեցի ձեր աշխատանքներին եւ շատ ուրախ եմ, որ Ղազախստանում մեր հայրենակիցը համարվում է մեր ժամանակների ամենահետաքրքրական քանդակագործներից մեկը:

– Իրոք, կատալոգների եւ հատկապես իմ աշխատանքների շնորհիվ ես ունեմ շատ ընկերներ եւ իմ ստեղծագործության ճանաչողներ: Երբեմն ինձ թվում է, որ ես ներկա եմ բոլոր այն վայրերում եւ երկրներում, որտեղ կան իմ աշխատանքների հավաքածուներ եւ նույնիսկ շփվում եմ դրանք դիտողների հետ:

– Մոտ հինգ տարի առաջ Ալմաթըում բացեցիք ձեր սեփական ստուդիան, որտեղ տարեկան անցկացվում է շուրջ 20 ցուցահանդես: Ի՞նչ տեղ է այն գրավում քաղաքի մշակութային կյանքում:

– Այո, այս աշնանը «Ղազարյան արվեստի կենտրոնը» դառնում է վեց տարեկան: Այն ցուցասրահ էՙ ամենալայն նպատակներով, որոնց մեծ մասը ծրագրված է, ինչպես նաեւ արվեստի ստուդիա է: Ես անմիջապես չհամարձակվեցի այդ անունը տալ մեր կենտրոնին, բայց վերջնական արդյունքի համար պատասխանատուն, ի վերջո, ես եմ: Ավելին, ինձ համար այժմ հատկապես արժեքավոր է, որ Ղազախստանում իր մշակութային իրադարձություններով հայտնի վայրը կապված է Հայաստանի հետ:

– Ձեր հայտնի գործերից մեկը «Բիթլզի» քանդակն է, որի կրկնօրինակը մի քանի տարի առաջ հայտնվել էր «Բիթլզի» հայրենիք Լիվերփուլում, մի փաբի մոտ: Ղազախական կողմը պահանջել էր ապամոնտաժել բրիտանական քանդակըՙ որպես պլագիատ: Ինչպե՞ս ավարտվեց այս պատմությունը:

– Իրոք, այս պատմությունը թե՛ վրդովեցուցիչ է, թե՛ զավեշտալի: Երբեք չէի մտածի, որ Անգլիայում, որն ունի արվեստի ոլորտում իր խիստ եվրոպական կանոնները, պլագիատ կանեն 15 տարի առաջ Ալմաթըում տեղադրված «Բիթլզի» քանդակից: Բայց փաստը մնում է փաստ: Անկեղծ ասած, ես մեծ փորձ չունեմ նման հարցեր լուծելու մեջ եւ դեռ չեմ ճանաչում նման հարցերի մասնագետ փաստաբանի, ուստիեւ խնդիրը դեռ անորոշ է:

– Ձեր երեւանցի անուն-ազգանվանակիցըՙ երջանկահիշատակ հայտնի միկրոքանդակագործ Էդուարդ Ղազարյանը (Տեր-Ղազարյան), ստեղծում էր կինետիկ մանրաքանդակներ, դուք եւս կինետիկ քանդակների հեղինակ եք…

– Ծնողներս պատմում էին, որ դեռ իմ ծնվելուց առաջ նրանք հոդված էին կարդացել մանրաքանդակագործ Էդուարդ Ղազարյանի մասին, իսկ ավելի ուշՙ նույնիսկ նամակ գրել իրենց տպավորությունների մասին եւ պատմել, որ իրենց որդուն էլ են կոչել Էդուարդ, սակայն պատասխան չեն ստացել: Բայց ես միշտ հիացել եմ նրա կատարած աշխատանքով եւ նույնիսկ հիշում եմ, թե ինչպես մի հարցազրույցում նա հումորով ասում էր, որ իր համար մանրաքանդակ ստեղծելիս գլխավորը չփռշտալն է:

– Դուք աշխարհում ներկայացնում եք Ղազախստանի արվեստը, բայց 2011-ին պարգեւատրվել եք Հայաստանի մշակույթի նախարարության ոսկե մեդալովՙ հայ մշակույթի զարգացման գործում ներդրած ավանդի համար: Ինչո՞վ է արտահայտվում ձեր պատկանելությունը երկու մշակույթների:

– Գեորգի Դանելիայի «Միմինո» ֆիլմում տեղ չգտած մի տեսարանում Մկրտչյանի եւ Կիկաբիձեի հերոսները ճապոնական պատվիրակության հետ վերելակ են մտնում, եւ ճապոնացիները միմյանց ասում են. «Այս ռուսները բոլորն իրար նման են»: Իհարկե, դրսի դիտողը հաճախ ամեն ինչ մակերեսորեն է ընկալում: Իրականում ամեն ինչ շատ ավելի բազմազան է, եւ սա հիանալի է: Ես ծնվել եմ Ղազախստանում եւ շատ առումներով իմ աշխարհայացքը ձեւավորվել է այստեղ: Միեւնույն ժամանակ մանկությանս տարիներին ծնողներիս հետ Հայաստան կատարած ուղեւորություններս, մեկ տարի Փանոս Թերլեմեզյանի անվան գեղարվեստի դպրոցի առաջին կուրսում սովորելը, շփումներն ընկերների եւ հարազատների հետ, Սեւանում անցկացրած ժամանակը, երկար զբոսանքները Կարմիր բլուրում, այս ամենն, իհարկե, իմ մեջ է: Ես շատ մտերիմ ընկերներ ունեմ ե՛ւ Ղազախստանում, ե՛ւ Հայաստանում: Որոշակի չափով, իմանալով երկու մշակույթները եւ համարելով դրանք իմ սեփականըՙ կարծում եմ, որ իմ աշխատանքը մերձեցնում է Հայաստանն ու Ղազախստանը: Իհարկե, իմ արտասահմանյան ցուցահանդեսներում ես հանդես եմ գալիս որպես հայկական ծագմամբ ղազախական քանդակագործ, եւ հուսով եմ, որ իմ աշխատանքները ե՛ւ Ղազախստանի, ե՛ւ Հայաստանի արվեստի մեկ այլ երեսն են:

– Արվեստաբան Եկատերինա Ռեզնիկովան գրել է, որ դուք վարպետ եքՙ սեփական ճանաչելի ոճով ու լեզվով: Ձեր արվեստում ինչ-որ մեկը նկատե՞լ է ավելի որոշակի լեզու:

– Անհատականությունն ու ուրիշներին չնմանվելը ստեղծագործող մարդկանց համար միշտ եղել են հիմնական խնդիրներից մեկը, եւ այժմ այդ հարցը պակաս կարեւոր չէ: Այնուամենայնիվ, դրան հասնելու համար չպետք է հատուկ ջանքեր թափել, չնայած այն փաստին, որ աշխարհում նկարիչները բազմաթիվ են:

Հասկանալի է, որ մենք անօդ տարածության մեջ չենք, եւ մեր շուրջը կան հեղինակներ, որոնց ստեղծագործությունների հետ ակամա փոխկապակցում ենք մեր գործը, այնպես, ինչպես նրանք չեն կարող չնկատել մեզ, բայց դա երբեք չի տապալի մեզ, եթե ստեղծագործողը գնում է իր սեփական ճանապարհով:

– Որտեղի՞ց են ձեր նախնիները եւ ինչպե՞ս են նրանք հայտնվել Ղազախստանում:

– Հայրական կողմի հարազատներս հիմնականում Սեւան քաղաքից են եւ Վարսեր գյուղից: 1950-ականների սկզբին ստալինյան բռնաճնշումների ժամանակ հորս ողջ ընտանիքն աքսորվել է Սիբիրՙ Ալթայի երկրամաս: Հայրս մանկության տարիներին անցել է այդ բոլոր փորձություններով, եւ նա շատ պատմություններ ունի այդ ժամանակաշրջանի մասին: Միեւնույն ժամանակ, նա երբեք չկորցրեց լավատեսությունը եւ շատ ջերմորեն հիշեց այն մարդկանց, ում հետ ապրել են աքսորում, նույնիսկ հետագայում այցելել է նրանց: Մայրս ծնվել է Ղազախստանի Չու քաղաքում, ունի ռուսական եւ հունական ծագում: Ծնողներս ծանոթացել եւ ամուսնացել են Հայաստանումՙ Ջերմուկ առողջարանում, ապա տեղափոխվել են Ալմաթը:

– Ըստ երեւույթին, արվեստին ծառայելն առկա է ձեր ընտանիքում: Նախանցյալ տարի Երեւանում ծանոթացել եմ ձեր եղբորՙ Ռուբեն Ղազարյանի հետ, որն աշխատում է կինեմատոգրաֆում: Իսկ մյուսնե՞րը:

– Մայրս միշտ լավ նկարել է ու լուսանկարել, ես նրան հիշում եմ «Զենիթի» խցիկից անբաժան: Եվ ես ու եղբայրս մի տեսակ բաժանել ենք նրա այս զբաղմունքները, ես քանդակագործ եմ, իսկ Ռուբենն ավարտել է վիդեոլրագրության բաժինը եւ նկարահանել բազմաթիվ ֆիլմերՙ հիմնականում սոցիալական թեմայով: Տատիկս նույնպես ամբողջ կյանքում նկարել է, չնայած որ մանկաբույժ էր, Ղազախստանի վաստակավոր բժիշկ: Մի անգամ ինձ տատիկի մի մատիտանկարը տվեցին: Դա արհեստավարժորեն կատարված բնապատկեր էր: Հոր կողմից կային նաեւ արվեստին մոտ մարդիկ, չնայած նա իր կյանքի մեծ մասը ղեկավար պաշտոններ է զբաղեցրել առեւտրի եւ հանրային սննդի ոլորտում:

– Վերոհիշյալ կատալոգի կազմին ձեր ստորագրությունը հայերեն է: Երբեմն հայերեն են նաեւ ձեր անվան սկզբնատառերը…

– 1991 թվականից ի վեր հայատառ ստորագրում եմ իմ բոլոր աշխատանքներըՙ անուն-ազգանվանս սկզբնատառերով կամ իմ ամբողջական ազգանվամբ: Ստորագրությունն ինձ համար նույնպես ստեղծագործության անբաժանելի մասն է, մի տեսակ վերջնական ակորդ եւ իմ պատասխանատվությունը ժամանակի առջեւ: Ես հայոց այբուբենը սովորել եմ Հայաստանում եւ կարող եմ մի քիչ գրել-կարդալ: Իհարկե, իմ բառապաշարը հնարավորություն է տալիս հնարավորինս շատ խոսել առօրյա թեմաների շուրջ, իսկ լեզվին խորապես տիրապետելը մնում է իմ երազանքը:

– Հայ-ղազախական կապերը կերպարվեստի բնագավառում նոր չեն: Հայաստանցի քանդակագործ Հեղինե Մխիթարյանը 1960-ականներին մասնակցել է Ալմաթըի համագումարների պալատի ձեւավորման աշխատանքներին, նրա երկու քանդակը դրվել է Ղազախստանի քաղաքներից մեկի զբոսայգում, իսկ «Ղազախֆիլմը» նրա մասին վավերագրական ֆիլմ է նկարահանել: Ղազախստանի հայազգի կերպարվեստագետներից ինձ հայտնի են Ելենա Կարամալովայի եւ Վոլոդյա Գրիգորյանի անունները: Այժմ, բացի ձեզնից, ես գիտեմ նկարիչ-խեցեգործ Ելենա Գրիգորյանի անունը: Կա՞ն ուրիշներ էլ:

– Կարող եմ հիշել նաեւ Սարգիս Մանուկի Սանասյանի անունը: Ալմաթըի Աբըլայ Կաստեեւի պետական թանգարանում հայ արվեստը ներկայացնում են Իվան Այվազովսկին (Հովհաննես Այվազյան), Մարտիրոս Սարյանը, Մինաս Ավետիսյանը, Հակոբ Հակոբյանը եւ այլ հայ նկարիչներ:

– Ձեր աշխատանքները ցուցադրվել են Ամերիկայի հայկական գրադարան-թանգարանում: Ո՞վ էր կազմակերպել ձեր այդ ցուցահանդեսը:

– Ամերիկայի հայկական թանգարան-գրադարանում ես հնարավորություն եմ ունեցել երկու անգամ ցուցադրվել, 1993-ինՙ գծանկար աշխատանքներով եւ 1994-ինՙ բրոնզե քանդակներով ու գծանկարներով: Ես շատ հպարտ եմ այդ ցուցահանդեսներով: Հիշում եմ թանգարանի շենքը եւ գորգերի ու Հայաստանին վերաբերող այլ իրերի շատ հարուստ հավաքածուն: Այդ ժամանակ թանգարանի պատասխանատուն էր Գարի Լինդ-Սինանյանը:

– Բայց Հայաստանում, որքան գիտեմ, դուք դեռ ցուցահանդես չեք ունեցել ՙ չնայած երկու երկրներում դեսպանատների առկայությանը: Իհարկե, քանդակների արտագնա ցուցահանդես կազմակերպելը հեշտ գործ չէ, բայց, այնուամենայնիվ, կարծում եմ, որ ժամանակն է…

– Հուսով եմՙ այդ ցուցահանդեսը մի օր տեղի կունենա: Զարմանալի է, որ այն ծրագրվել է մեկից ավելի անգամ, ցուցադրության վայրերն արդեն որոշված են եղել եւ լուծվել են մի շարք կազմակերպչական խնդիրներ: Միգուցե մեղավորն իմ մաքսիմալիզմն է, որովհետեւ կարծում էի, որ միայն ցուցահանդես պատրաստելը բավարար չէ, այլ պետք է բերել հնարավորինս մեծաչափ գործեր: Այսինքն, ես ուզում էի հանդես գալ մեծամասշտաբ նախագծով, իսկ նման ցուցահանդեսը մեծ ներդրում եւ ջանք է պահանջում: Միգուցե արժե վերանայել այս գաղափարը եւ սկսել փոքրից: Միգուցե…