ԱՍՏՂԻԿ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ, Հայ-ռուսական համալսարանի դասախոս, Րիցումեյկան համալսարանի (Կիոտո, Ճապոնիա) այցելող հետազոտող
Հայ երկաթուղային, ԽՍՀՄ Գերագույն սովետի դեպուտատ Սերգեյ Միքայելյանը Խորհրդային միության այն ութ պատվիրակների թվում էր, որոնք 1970 թվականի սեպտեմբերին այցելեցին Ճապոնիա ՙ մասնակցելու Օսակայում տեղի ունեցող ԷՔՍՊՈ-1970 միջազգային ցուցահանդեսին: «Մարդկության առաջընթաց եւ ներդաշնակություն» կարգախոսով անցկացվող այս ցուցահանդեսին մասնակցում էր 77 երկիր ՙ այդ թվում նաեւ Խորհրդային միությունը: Սերգեյ Միքայելյանը միակ հայն էր, որը ԽՍՀՄ դեպուտատների պատվիրակության կազմում այցելել էր ԷՔՍՊՈ-1970-ը ՙ այցի ընթացքում հանդիպելով վարչապետ Էյսակու Սատոյին, պատգամավորների եւ մի շարք քաղաքների քաղաքապետերի, ստանալով Տոկիո եւ Օսակա քաղաքների պատվավոր քաղաքացու կոչումը, դրանց «բանալիներն» ու հուշամեդալներ, ինչպես նաեւ հնարավորություն ունենալով վարել ճապոնական հանրահայտ արագընթաց գնացքըՙ շինկանսենը:
Այս հոդվածում, օգտագործելով Սերգեյ Միքայելյանի ընտանիքից ստացած արխիվային նյութերը եւ նրաՙ «Բանվոր» թերթում տպված հոդվածները, կփորձենք ներկայացնել նրա այցն ու տպավորությունները Ճապոնիայի մասին:
Սերգեյ Միքայելյանը (1925-1980) եղել է երկաթուղային, Սոցիալիստական աշխատանքի հերոս (1959) եւ ԽՍՀՄ Գերագույն Սովետի դեպուտատ (1964-1974): Հենց դեպուտատ եղած ժամանակ է նա առիթ ունեցել այցելել Ճապոնիա: Ինչպես գրում է ինքըՙ Միքայելյանը, նա Կիսլովոդսկում հանգստանալիս է եղել, երբ ստացել է հեռագիր, որտեղ ասվում էր, որ անհապաղ պետք է մեկնի Մոսկվաՙ ճապոնական պառլամենտի հրավերով այդ երկիր այցելելու համար: («Բանվոր», 5 փետրվարի 1971 թ.): Բացի Միքայելյանից, պատվիրակության կազմում եղել է յոթ դեպուտատՙ այդ թվում հայտնի վիրաբույժ Նիկոլայ Ամոսովը: Միքայելյանի որդուՙ Միքայելի խոսքերով, մինչ Ճապոնիա մեկնելը պատվիրակությունն անցել է կարճ վերապատրաստում Ճապոնիայի մասին, ինչպես նաեւ ԽՍՀՄ ԱԳՆ-ից ստացել կայսր Հիրոհիտոյի, վարչապետ Էյսակու Սատոյի, Տոկիոյի նահանգապետ Րյոկիչի Մինոբեի եւ այլ քաղաքական գործիչների բնութագրերը (որոնք, ի դեպ, չափազանց հետաքրքրական են եւ ներկայացնում են ոչ միայն այդ անձանց կենսագրությունը, այլեւ քաղաքական հայացքները, կապերը, հետաքրքրությունները եւ այլն): Պատվիրակությունը 1970 թ. սեպտեմբերի 4-ին մեկնում է Ճապոնիա, որտեղ անց է կացնում երկու շաբաթ: («Բանվոր», 5 փետրվարի 1971 թ.):
Այցի մանրամասներին եւ Միքայելյանի տպավորություններին կարող ենք ծանոթանալ վերոհիշյալ թերթում հրապարակած նրա «Ճապոնական տպավորությունների» (5-17 փետրվար, 1971 թ.) միջոցով: Ի դեպ, Միքայելյանի հոդվածները բավականին տարբերվում են Ճապոնիայի մասին այլ հուշագրություններից նրանով, որ անհարկի չեն ռոմանտիզացնում այդ երկիրը, այն չեն բնութագրում որպես «հանելուկային» կամ «անընկալելի», այլ բավականին հավասարակշռված կերպով ներկայացնում են դրա դրական եւ բացասական կողմերը: Սակայն, պետք է նաեւ նշել, որ այս տպավորությունները լիովին զերծ չեն խորհրդային պրոպագանդիստական ոճից (ինչից, թերեւս, դժվար էր խուսափել այդ տարիներին):
Տոկիո ժամանելուց հետո խորհրդային պատվիրակությունը այցելել է ԽՍՀՄ դեսպանատուն, Գինձա թաղամաս, Ասակուսայում թատրոն, որն, ի դեպ, Միքայելյանին զարմացրել է նրանով, որ հանդիսականները ներկայացման ժամանակ ուտում եւ խմում էին, երբեմն էլ նույնիսկ հանում կոշիկները: Նրանք հանդիպել են նաեւ ճապոնական պառլամենտի երկու պալատների նախագահներին, Տոկիոյի, իսկ հետո նաեւ Օսակայի նահանգապետերին ու քաղաքապետերին, այցելել Տոկիոյի օլիմպիական ստադիոնը, Մացուշիտա դենկի (Պանասոնիկ) ընկերությունը եւ այլն: Այդ այցերի մասին գրելիս Միքայելյանն անդրադառնում է ճապոնական մշակույթի եւ բարքերի ոչ միայն դրական կողմերին, այլեւ մատնանշում մի քանի բացասական փաստեր, օրինակՙ Ճապոնիայում կանանց հանդեպ եղած խտրականությունը եւ այլն:
Սակայն Միքայելյանի տպավորությունների ամենաուշագրավ մասը թերեւս այն պատմությունն է, թե ինչպես իրեն հաջողվեց վարել ճապոնական արագընթաց գնացք: Միքայելյանն այսպես է գրում.
«Սեպտեմբերի 9-ին առավոտյան ժամը 10-ին մեր պատվիրակությունը գտնվում էր Տոկիոյի երկաթուղային կայարանում, որտեղից պետք է մեկնեինք Օսակաՙ դիտելու ԷՔՍՊՕ-70 ցուցահանդեսը:
…… Մեկ ժամ գնալուց հետո իմ գլխում միտք ծագեց, թե չի՞ կարելի արդյոք գնալ լոկոմոտիվ, ծանոթանալ քարշային բրիգադի անդամներին, նրանց աշխատանքին: Ինձ, որպես պատվիրակության կազմի մեջ եղած միակ երկաթուղայինի, շատ էր հետաքրքրում երկաթուղին: ……
Կես ժամ անց ինձ ու մեր թարգմանչին հրավիրեցին մեքենավարի խցիկը: Օգտվելով առիթից, ինձ միացան եւ մեր պատվիրակության մի քանի անդամները ……:
Մենք ողջունեցինք եւ ծանոթացանք մեքենավարի եւ նրա օգնականի հետ: Խցիկում ամեն ինչ մաքուր էր եւ հարմարավետ: Մեքենավարը նստած էր ձախ կողմում… եւ ղեկավարում էր գնացքը սպիտակ ձեռնոցներով: Իմ հարցին, թե արդյոք մի՞շտ են մեքենավարները սպիտակ ձեռնոցներով վարում գնացքը, նա նայեց ինձ ու ծիծաղեց…
Որոշ ժամանակ զրուցելուց հետո ճապոնացի մեքենավարը, լսելով, որ Միքայելյանը հրահանգիչ-մեքենավարի 18 տարվա փորձ ունի, նրան առաջարկում է նստել կառավարման վահանակի մոտ: Միքայելյանը գրում է.
Ես հրաժարվեցի, պատճառաբանելով, որ ըստ կանոնադրության, գնացքի ղեկավարումը կողմնակի անձանց հանձնելը արգելվում է: Առավել եւս արտասահմանցուն: Բայց առաջարկը կրկնելուց հետո (որպեսզի ճապոնացի մեքենավարը այլ բան չկարծի) ես նստեցի նրա տեղըՙ կառավարման վահանակի մոտ եւ շուրջ 100 կիլոմետր վարեցի ճապոնական ճեպընթացըՙ Նագոյա եւ Կիոտո քաղաքների միջեւ»: («Բանվոր» 7 փետրվարի 1971 թ.)
Բացի Տոկիո եւ Օսակա քաղաքներից, Միքայելյանը լինում է նաեւ Նարայում եւ Կիոտոյում, ինչպես նաեւ Հիրոսիմա քաղաքում եւ դրա ատոմային ռմբակոծության թանգարանում, որի մասին գրում է. «Մոխիրներից հառնած քաղաքը, կարծես, հաստատում է այն միտքը, թե թող միայն Ատոմային տան ավերակները մնան որպես հուշ այն զարհուրանքից, որը այլեւս չպետք է կրկնվի» («Բանվոր» 14 փետրվարի 1971 թ.):
Կես ամիս անց պատվիրակությունը լքում է Ճապոնիանՙ վերադառնալով հայրենիք, իսկ Միքայելյանը եւ նրա ընտանիքը, լուսանկարների, ալբոմների, տարատեսակ հրավիրատոմսերի եւ բրոշյուրների տեսքով, ընդմիշտ պահում են այդ երկրի կերպարն ու հիշողությունները:
Հայ-ճապոնական հարաբերությունների այս դրվագի վերաբերյալ նյութերը տրամադրեց Սերգեյ Միքայելյանի որդինՙ Միքայել Միքայելյանը, ինչի համար նրան խորին շնորհակալություն ենք հայտնում:
Նկար 1. Սերգեյ Միքայելյանը Տոկիոյից Օսակա մեկնող արագընթաց գնացքում (երկրորդ շարք, պատուհանի մոտ)
Նկար 2. Պատվիրակությունը վարչապետ Էյսակու Սատոյի հետ: Սատոն կենտրոնում էՙ ուզբեկական խալաթով, իսկ Միքայելյանը աջից երկրորդն է:
