Հիսուն տարի առաջ Վիետնամի ժողովրդական բանակը մտավ Սայգոն
Թշնամու արագ առաջխաղացում, խուճապային փախուստ և դաշնակիցներ, որոնք թողնվել են իրենց ճակատագրին. ԱՄՆ պատմության մեջ նման պարտություններ քիչ են եղել, և այս ձախողումը մինչ օրս մնում է ամենամեծը։
Վատ հիշողություններ
«Այն օրը, երբ վերջին ուղղաթիռը լքեց ամերիկյան դեսպանատան տանիքը, ես մնացի միայն դատարկության զգացումով», – հիշում է ԱՄՆ նախկին պետքարտուղար Հենրի Քիսինջերը 1975 թվականի ապրիլի 30-ի իրադարձությունների մասին։
© AP Photo / Նիլ ՈւլևիչՀանոյի պաշարման ժամանակ մարդիկ սպասում են ԱՄՆ դեսպանատան տանիքից ուղղաթիռների թռիչքին: 1975 թվական
Հանոյի պաշարման ժամանակ մարդիկ սպասում են ԱՄՆ դեսպանատան տանիքից ուղղաթիռների թռիչքին: 1975 թվական
Վիետնամի ժողովրդական բանակի (ՎԺԲ) տանկային շարասյուները շարժվում էին դեպի Սայգոն՝ մայրաքաղաքը և «հակահեղափոխական» Հարավի վերջին հենարանը։ Նրանց կանգնեցնելն արդեն անհնար էր, բոլորը հասկանում էին սա։ Դեռևս մարտ ամսին Սպիտակ տունը որոշեց երկրից տարհանել 5000 ԱՄՆ քաղաքացիների և հարմարավետ պայմաններ ապահովել դաշնակից հարավվիետնամական էլիտայի համար։
Միևնույն ժամանակ, վիետնամցիները, վախենալով կոմունիստների մոտենալուց, փնտրում էին իրենց ամերիկացի գործընկերների հետ հեռանալու ցանկացած միջոց։ Սայգոնի վերջին օրերին մոտ տասը հազար հարավվիետնամցիներ բառացիորեն գրոհեցին ԱՄՆ դեսպանատունը և այլ տարհանման կետեր՝ քաղաքի ծայրամասերում հրետանու որոտի ներքո։
Տեղում կարգուկանոնը պահպանում էին ամերիկացի զինվորականները և ԿՀՎ սպաները։ Մեկը մյուսի հետևից ուղղաթիռները վերցնում էին մարդկանց և իջեցնում Հարավչինական ծովում տեղակայված 76-րդ ռազմածովային ուժերի ամերիկյան ավիակիրների վրա։ Պարզվեց, որ անհնար էր տարհանել բոլոր նրանց, ովքեր ցանկանում էին։ Ամերիկայի քաղաքացիներին առաջնահերթություն տրվեց։ Վիետնամցիներին բառացիորեն մի կողմ մղեցին հրացանի կոթերով՝ խոստանալով, որ նրանց անպայման դուրս կհանեն, բայց ավելի ուշ։ Նմանատիպ խոսքեր լսվեցին մինչև վերջին նավի թռիչքը։
«Վերջին օրը ԿՀՎ ռադիոյով վիետնամցիների խուճապահար ճիչերը դեռ հետապնդում են իմ խիղճը», – տարիներ անց գրել է Սայգոնի նախկին գործակալ Ֆրենկ Սնեփը։
ԱՄՆ ծովային հետևակի ջոկատը մայոր Ջեյմս Քինի հրամանատարությամբ մինչև վերջին պահը պաշտպանեց դեսպանատունը շենք ներխուժող խելագարված ամբոխից։ Զինվորականները, որոնք Սայգոնում մնացած միակ ամերիկացիներն էին, փակեցին դռները և արգելափակեցին վերելակները, բայց դա չօգնեց։
© Flickr/ԱՄՆ ռազմածովային ուժերի պաշտոնական էջ ԱՄՆ ռազմածովային ուժերի 7-րդ նավատորմի ավիակիրների խումբը Հարավչինական ծովում
Քինի զեկույցում նշվում է, որ մոտավորապես ժամը 7-ին, երբ ծովային հետևակը արդեն տանիքի վրա էր, լսվել են կրակոցների ձայներ։ Երեկվա դաշնակիցները, որոնք բառացիորեն արցունքներով օգնություն էին խնդրում, այժմ դարձել են ավելորդ բալաստ։
Լավ ծառայություն
Ապրիլի 29-30-ը «Գուստի Քամի» գործողության շրջանակներում Վիետնամից ԱՄՆ ռազմածովային ուժերի նավեր տեղափոխվեցին 1737 ամերիկացի և 5595 վիետնամցի։ Ընդհանուր առմամբ, մի քանի շաբաթվա ընթացքում տարհանվել է 57 հազար մարդ։
Փրկարարական գործողությունը արտակարգ փախուստի վերածվեց միայն վերջին երկու օրերին։ Մինչ այս ամեն ինչ ավելի սահուն էր ընթանում։ Ի դեպ, ամերիկացիները նույնիսկ չեն հիշում, որ իրենց հայրենակիցների կյանքերը փրկվել են այդ օրերին Խորհրդային Միության շնորհիվ։
© ՌԻԱ Նովոստի / Միխայիլ Կուլեշով Խորհրդային Միության Կոմունիստական կուսակցության Կենտրոնական կոմիտեի գլխավոր քարտուղար Լեոնիդ Իլյիչ Բրեժնև
Խորհրդային Միության Կոմունիստական կուսակցության Կենտրոնական կոմիտեի գլխավոր քարտուղար Լեոնիդ Իլյիչ Բրեժնև
Միացյալ Նահանգները վախենում էին, որ Վիետնամի Դեմոկրատական Հանրապետության (ՎԴՀ) զորքերը կհրաձիգեն տարհանման կետերը։ Սակայն նրանք Հանոյի հետ ուղղակիորեն չէին բանակցում, քանի որ միակ հուսալի երաշխավորը կարող էր լինել Մոսկվան։
Միացյալ Նահանգներում Խորհրդային Միության դեսպան Անատոլի Դոբրինինի միջոցով նախագահ Ջերալդ Ֆորդի անձնական հաղորդագրությունը հայտնվեց գլխավոր քարտուղար Լեոնիդ Բրեժնևի սեղանին։ Քիսինջերը ակտիվ դեր խաղաց բանակցություններում՝ միաժամանակ փորձելով կանխել, որ Սպիտակ տունը համաշխարհային հանրության աչքերում հայտնվի որպես Կրեմլից օգնություն խնդրող։
Պաշտոնական ձևակերպումն ինքնին խոսեց։
«Մենք շտապ խնդրում ենք Խորհրդային կառավարությանը օգտագործել իր բարի ծառայությունները ռազմական գործողությունների ժամանակավոր դադարեցմանը նպաստելու համար», – դիմեց Վաշինգտոնը Մոսկվային։
© ՌԻԱ Նովոստի / Յուրի Իվանով ԱՄՆ պետքարտուղար Հենրի Քիսինջերը (ձախից) և արտաքին գործերի նախարար Անդրեյ Գրոմիկոն (աջից)
Կրեմլը որոշեց, որ լավագույն տարբերակը ամերիկացիներին հեռանալը թողնելն է։ Սպիտակ տունը, իր հերթին, խոստացել է չսրել իրավիճակը։ Մոսկվան վստահեցրել է, որ Հանոյը չի խաթարի տարհանումը, եթե այն չսադրվի։
Սակայն, ապրիլի 28-ին Հյուսիսային Կորեայի հրետանին կրակ բացեց Տան Սոն Նհուտ օդանավակայանի վրա, վնասելով թռիչքուղին և սպանելով երկու ամերիկացի ծովային հետևակի։ Նրանք վերջին ամերիկացիներն էին, որոնք զոհվեցին Վիետնամում։
DRV-ի ղեկավարությանը դուր չեկավ այն փաստը, որ հարավային իշխանությունները հանկարծակի ցանկացան բանակցություններ վարել։ Իրավիճակը նման էր քաղաքի գրոհից հրաժարվելու, կապիտուլյացիան հետաձգելու, բանակցությունները ձգձգելու և երկրից ավելի շատ վիետնամցիներ դուրս բերելու փորձի։ Հանոյը պահանջեց ամերիկամետ կառավարության լուծարումը, սակայն անտեսվեց։
© AP Photo/Ջոն Պ. ՌոդերիկՀարավային Վիետնամի ազգային բանակի զինվորները Սայգոնում
Գլխավորը փողն է
Սակայն Հարավային Վիետնամի ճակատագիրը որոշվել էր երկու տարի առաջ Փարիզում, երբ ամերիկացիները ԴՎՀ-ի հետ համաձայնագիր ստորագրեցին հրադադարի և իրենց զորքերի երկրից դուրսբերման մասին։ Վաշինգտոնը շարունակում էր օգնել իր դաշնակցին, սակայն նավթային ճգնաժամից և գնաճի աճից հետո անհրաժեշտ քանակությամբ զենքի և զինամթերքի մատակարարումները չափազանց ծանրաբեռնված դարձան ամերիկյան բյուջեի համար։ Աստիճանաբար ամեն ինչ նվազագույնի հասցվեց։
«Առանց համապատասխան աջակցության Վիետնամի Հանրապետությունը կարող է պարտվել։ Ոչ թե հաջորդ շաբաթ, ոչ թե հաջորդ ամիս, այլ մեկ տարվա ընթացքում», – գրել է մատակարարումների պատասխանատու գեներալ-մայոր Ջոն Մյուրեյը 1974 թվականի օգոստոսին։
Քիսինջերը չէր ցանկանում դաշնակցի պարտությունը՝ գիտակցելով, որ դա տեղի չի ունենա առանց հետևանքների հենց Միացյալ Նահանգների համար։ Սայգոնի գրավման նախօրեին նա անհաջող կերպով Կոնգրեսից պահանջեց 700 միլիոն դոլար՝ Հարավային Վիետնամի ուժերին աջակցելու համար։ Նրան մնում էր միայն կանխել ամերիկացիների գերեվարումը Վիետնամում։
© ՌԻԱ Նովոստի / Սերգեյ Սուբբոտին Կարմիր դրոշներ Հոշիմին քաղաքի վրա
«Միացյալ Նահանգները չի պահել իր խոսքը։ Կարելի՞ է այսօր վստահել ամերիկացու խոսքին»։ — ասաց Հարավային Վիետնամի նախավերջին նախագահ Նգույեն Վան Թիեն կապիտուլյացիայի նախօրեին իր հրաժեշտի ելույթում։
Մինչդեռ ԱՄՆ-ում հեռուստացույցով դիտում էին, գրեթե ուղիղ եթերում, թե ինչպես մարդկանց բազմությունը ավիակիրներից ուղղաթիռ էր նետում ջուրը՝ նոր տարհանվածներով ինքնաթիռների ժամանման համար տեղ ազատելու համար։ Սա երկար ժամանակ մնաց ամերիկացիների հիշողության մեջ։
Սայգոնի անկումը, որը շուտով վերանվանվեց Հոշիմին քաղաք՝ ի պատիվ ԴՌՎ-ի առաջին առաջնորդի, տպավորեց հենց Քիսինջերին։ Իբր, նա նույնիսկ ցանկացել է վերադարձնել Փարիզի բանակցությունների համար ստացած Նոբելյան խաղաղության մրցանակը։ «Ամերիկացի Մետերնիչի» կարիերայում սա դարձավ գլխավոր պարտությունը, որի համար նա երբեք չխոստովանեց իր մեղքը։
Աղբյուր՝ «ՌԻԱ Նովոստի»
