«Գյուղին մեջ չկար ոչ մեկ շունչ… Ավերակ և ամայություն կտիրեր ամեն կողմ:…Տեսարանը ցնցող և տպավորիչ էր: Պաշտոնս ավարտած համարելով, որոշեցի անմիջապես հեռանալ գյուղեն»:
Եթե «գյուղ» բառը դարձնենք «մշակույթ», ապա ընթերցողը վերոբերյալ հատվածը կարդալիս առաջին հերթին կմտաբերի Հայաստանի մշակույթի պատասխանատու նախարար Արայիկ Հարությունյանին, հետո նոր համբավավոր Ընկեր Բ Փանջունուն, որ մի բարձր ու ազնիվ հեղափոխական էր և հրճվում էր այնպիսի վիճակներից, որոնցից մեկի մեջ հիմա գտնվում է հայ մշակույթը:
Այդ ոլորտն այսօր արագ քայլեով հետ է գնում ու փլուզվում, տեսարանը նորմալ մարդկանց համար նողկալի է, իսկ Արայիկ Հարությունյանի քիրվաների համար` ցնցող և տպավորիչ: Մի քանի լավ դըրբ էլ որ թալի, պաշտոնը կարող է ավարտված համարել և հեռանալ… Հունգարիա:
Լեզու, եկեղեցի, մշակույթ, ամեն բան ուրացված է այս մարդու կողմից: Տպավորություն է, որ իրապես գործ ունենք մերօրյա ընկեր Փանջունու հետ, որ «մեծ հեղափոխական էր» և գտնում էր, որ իրենք իրբև կուսակացական` պարտավոր են «ազատամիտ և անհավատ ըլլալ»:
Ցանկություն չունեմ` կոպիտ լինելու, բայց հայ մշակույթի հանդեպ մի փոքր հոգատարության զգացում ունեցող մարդու համար այսուհետ Արայիկ Հարությունյանը միայն ձախողված պաշտոնյա չէ, նա այլևս տեսակ է, երևույթ, միգուցե բնական աղետ, որն անընդհատ կարկուտ է տեղում հայ մշակույթի արտում: Գահակալության առաջին ամիսներին տեսնելով այս երևույթի վարած քաղաքականությունը, շատերս հույս էինք հայտնում, գոնե սրտհովանքի համար, որ նորեկ է, կսովորի, կուղղվի, քննադատություն ու բարի խորհուրդ հաշվի կառնի: Բայց հիմա, մոտ երկու տարի անց, ջրի կաթիլի պես պարզ է` այս մարդը համոզված է, որ ինքն ու իր ընկերները մեր «դժվար դարի հարկահավաքներն են» և առանց խղճի խայթի «կոխ են բռնել և պարում են մեր նոր թաղած և չքաղած մարգերի մեջ ու բոստանում»: Ո՞վ չի տեսնում այս ամենը, «մի՞թե աչքի արձակուրդ է կամ ուղղի հանգստյան օր»:
Թե´ օսմանյան տիրապետության շրջանում (արևմտյան Հայաստան), թե´ ցարական ռուսաստանի տարածքում (արևելյան Հայաստան), թե´ խորհրդային Հայստանում, երբ իշխանությունները ցանկանում էին որևէ հակահայկական, մեր ազգային արժեքները խարխլող ծրագիր իրականացնել, շատ զգուշավորությամբ էին գործում, որովհետև, այնուամենայնիվ, պատկերացնում էին` ինչ արձագանք կարող է տալ ժամանակի մտավորականը, և ժողովուրդն, իհարկե: Ի տարբերություն այդ չարիքների, Արայիկ Հարությունյանը որևէ մեկին ո´չ հաշվի է առնում, ո´չ հարգում է, ո´չ էլ երկյուղում, ո´չ էլ պատկառանք զգում: Եկեք շիտակ լինենք, հայ մշակույթի զարգացման նախադրյալները օսմանյան և ցարական Ռուսաստանի տիրապետության ժամանակ ավելի բարենպաստ են եղել, քան այսօր, անկախ Հայաստանում, էլ չեմ խոսում խորհրդային տարիների մասին: Սա մեր ողբերգություն է:
Այսօր, երբ հայագիտությունը մղված է երրորդ-չորորդական պլան, երբ Հայաստանի Գիտությունների ազգային ակադեմիան լուծարման եզրին է, պետական համալսարանի հայագիտության կենտրոն հանդիսացող հայ բանասիրության ֆակուլտետը ամբիոն դառնալու ճանապարհին է, կարելի է մտածել, որ Արայիկ Հարությունյանն ու իր գաղափարական համհարզները կատարել են իրենց պարտականությունը և այժմ հանգիստ կարող են վայելել իրենց ջանքերի պտուղները: Հիմա թամադաներն իրենք են, կենացներն էլ իրենք են ասելու, թող անցնեն մշակույթի դեռ չավիրված ոլորտներին, ինչպես արգո Փանջունին էր ասում.
«Գործունեության մի նոր դաշտ կա հոս, նոր պրոփականտ, նոր կազմակերպություն, նոր պայքար, նոր արդյունք»:
Թող շարունակի, ո՞վ է իրեն խանգարողը, վարչապետը թույլ է տալիս, ինքն անում է: Բակլան իրենն է` խաշած է ցանում: Թող հանգիստ քանդի ամեն ինչ և մամուլի առաջ հպարտորեն փանջունիական հպարտությամբ հայտարարի, որ «թերևս հաջողվիմ միայն քանդել, այդ արդեն բավարարություն կուտա ինձ»:
Չէ, որ այսօր, երբ հոտը շրջվել է, և կաղերն առաջ են ընկել «Աշխարհի մեջ հիմարություններով միայն կարելի եղած է նոր կյանք ստեղծել…»:
Այնուամենայնիվ, թող Հարությունյան Արայիկը, եթե երբևէ կարդացել է, հիշի, եթե չի կարդացել, թող իմանա, որ գաղթի ճանապարհը բռնած հայերից շատերը հացի փոխարեն իրենց փեշերում ու շալակին գրքեր ու մատյաններ էին բերում, սրբազան մասունքներ էին բերում, վանքի ու եկեղեցու դուռ էին բերում, հող էին բերում, հող, հասկանու՞մ եք, հող…:
Բացի այդ, հայ մշակույթի ոչնչացման անկատար երազանքով են անցյալ դարձել աշխարհի ամենահզոր բռնակալներից շատերը: Օրինակ` Լենկ Թեմուրը սրիկա էր, բայց հզոր էր: Թույլ տվեք չասել, Դուք ինքներդ որոշեք` ինչպիսին եք, բայց նրանից հաստատ հզոր չեք:
Մեր մատյանները կեղտոտ ձեռքերով թերթողները միշտ կռնատվել են…դա ազգային սովորություն է:
Գևորգ ԳՅՈՒԼՈՒՄՅԱՆ
